Sáng kiến kinh nghiệm Xây dựng và sử dụng sơ đồ trong dạy học Địa lý ở Trường THPT

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM 
XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG SƠ ĐỒ 
TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÝ Ở 
TRƯỜNG THPT 
ời nói đầu : 
Trong hệ thống kênh hình của sách giáo khoa địa lí THPT “sơ đồ” trong dạy học 
địa lí chiếm tỉ lệ rất đáng kể., Mỗi một sơ đồ đều chứa đựng những kiến thức, các 
mối liên hệ nhân quả được thể hiện rõ ràng. Do vậy, trong quá trình dạy - học 
tích cực người giáo viên cần phải khai thác triệt để các sơ đồ này đã có sẵn trong 
sách giáo khoa để hướng dẫn học sinh nắm vững nội dung kiến thức địa lí mà nó 
thể hiện, đồng thời cũng cần tự xây dựng được các sơ đồ trong quá trình thiết kế 
bài học địa lí và giảng dạy trên lớp, coi nó như là một phương pháp dạy học, 
nhằm kích thích học sinh tích cực học tập. 
 I. Ý nghĩa và tầm quan trọng của vấn đề : 
 1. Lý do chọn đề tài : 
Như đã nêu, dạy học kiến thức địa lý bằng sơ đồ có thể coi nó như một 
phương pháp dạy học. Tôi thấy được rằng dạy học bằng sơ đồ cũng góp phần vào 
việc đổi mới phương pháp giảng dạy theo hướng tích cực hoá, nên đã chọn đề tài 
này : “Xây dựng và sử dụng sơ đồ trong dạy học địa lý ở trường trung học phổ 
thông” 
2. Mục tiêu nghiên cứu : 
Bài viết này, ý của người viết muốn nó như một chuyên đề chuyên môn, 
giúp cho độc giả (đồng nghiệp - giáo viên dạy môn địa lý ) cải tiến phương pháp 
dạy học theo hướng tích cực, nhằm giúp cho học sinh yêu thích học tập môn địa 
lý, đồng thời học sinh nắm vững kiến thức và ứng dụng thực tế trong đời sống. 
3. Đối tượng nghiên cứu : 
Nhóm giáo viên dạy môn địa lý ở trường trung học phổ thông Lịch Hội 
Thượng. 
4. Khách thể và phạm vi nghiên cứu : 
 Vấn đề xây dựng và sử dụng sơ đồ trong việc dạy địa lý của giáo viên ở 
trường, đặc biệt là ở các lớp thay sách (lớp 10, 11 ban cơ bản) trong hai năm học 
2006 – 2007 và 2007 – 2008. Phạm vi, giới hạn nghiên cứu ở đề tài này là : 
 L
Ngoài việc sử dụng sơ đồ có sẵn trong sách giáo khoa để hướng dẫn học sinh 
khai thác kiến thức địa lý, bài viết này tập trung chủ yếu là xây dựng sơ đồ logic 
để giảng dạy trên lớp. 
5. Các phương pháp nghiên cứu : 
 Phương pháp thảo luận nhóm, khảo sát qua dự giờ, sinh hoạt chuyên đề 
chuyên môn, v.v 
II. Phần nội dung : 
 1. Cơ sở lý luận : 
Theo PGS. Tiến sĩ Nguyễn Đức Vũ viết trong cuốn giáo trình “Phương 
pháp giảng dạy địa lí ở trường phổ thông” – NXB.GD – năm 1998 : Đây là 
phương pháp sử dụng các sơ đồ - grap trong dạy học. Giáo viên xây dựng các sơ 
đồ dựa trên cơ sở nội dung bài khoá có trong sách giáo khoa, sau đó tổ chức cho 
học sinh trên lớp phân tích nội dung sơ đồ để tìm ra kiến thức cần nắm; hoặc trên 
sơ đồ có một số ô trống, giáo viên yêu cầu học sinh tìm kiếm kiến thức lấp đầy, 
từ đó hoàn thiện các kiến thức cần lĩnh hội. Trong các loại sơ đồ - grap trong dạy 
học, sơ đồ - grap nội dung (logic) là quan trọng hơn cả. Sơ đồ này vừa chứa đựng 
các khái niệm cơ bản, quan trọng của bài học, vừa thể hiện được các mối liên hệ 
giữa chúng nhờ vào các dẫn xuất nhân quả hoặc tương hỗ. 
 Phổ biến có 4 loại sơ đồ trong dạy học địa lý : 
 Sơ đồ cấu trúc : biểu hiện các thành phần và yếu tố trong một chỉnh thể 
và mối quan hệ giữa chúng ( hình 1 – Sgk 10 trang 101 và hình 2 – Sgk 10 trang 
26). 
Hình 1. Sơ đồ cơ cấu nền kinh tế. 
Hình 2. Sơ đồ lớp vỏ Trái Đất. Thạch Quyển 
 Sơ đồ quá trình : biểu hiện vị trí các thành phần, yếu tố và mối quan hệ 
giữa chúng trong quá trình vận động (hình 3 - Sgk 10 trang 23). 
Hình 3. Sơ đồ các mùa theo dương lịch ở bán cầu Bắc. 
 Sơ đồ địa đồ học : biểu hiện mối liên hệ về mặt không gian của các sự 
vật hiện tượng địa lý trên lược đồ, bản đồ (hình 4 – Sgk 10 trang 145). 
Hình 4. Sơ đồ các luồng vận tải hàng hoá bằng đường biển chủ yếu trên thế 
giới. 
 Sơ đồ logic : biểu hiện mối liên hệ về nội dung bên trong của các sự vật 
hiện tượng địa lý. Trong sơ đồ logic, các ô (đỉnh) chứa đựng những kiến thức, các 
mũi tên chỉ liên hệ dẫn xuất hoặc bao hàm. Trong sơ đồ logic, các mối liên hệ 
nhân quả được thể hiện rõ ràng (hình 5). 
Hình 5. Sơ đồ cấu trúc bài dạy học. 
(Bài : Đồng bằng sông Cửu Long. Vấn đề sử dụng và cải tạo tự nhiên - Địa Lý 
12). 
Hoạt động của 
con người 
Thiên nhiên 
Đồng bằng sông 
Cửu Long 
Sử dụng và 
cải tạo tự 
nhiên 
Thuỷ lợi, 
Khai hoang, 
phục hoá 
Thuận lợi : 
- Nhiệt ẩm 
- Đất phù sa 
-Tài nguyên sinh vật. 
- Biển. 
Khó khăn : 
- Thiếu nước vào mùa 
khô. 
- Diện tích nhiễm mặn, 
nhiễm phèn lớn 
2. Thực trạng của vấn đề : 
  Trong quá trình thiết kế giáo án để giảng dạy các bài địa lý, bản thân 
người viết cũng như các đồng nghiệp ít chú ý đến sử dụng và khai thác triệt để 
kiến thức đúng đặc trưng của sơ đồ thể hiện trong sgk địa lý. Thường là coi nó 
như một sơ đồ minh hoạ cho kiến thức. Nên sử dụng một cách hời hợt, qua loa, 
kể cả trong giáo án cũng không thể hiện rõ khai thác sơ đồ, hoặc không tự xây 
dựng để giảng dạy. 
  Mặt khác, khi dùng sơ đồ để giảng thường có các nhược điểm nảy sinh 
từ bản thân của sơ đồ, hoặc chưa nhận thức đúng tầm quan trọng của sơ đồ trong 
dạy học địa lý, nên người giảng rất ngại thiết kế, mà đã bỏ qua. 
 Đối với học sinh chưa làm quen với việc học địa lý bằng sơ đồ, nên có 
hạn chế trong việc tiếp thu kiến thức địa lý. 
 3. Giải pháp đề ra : 
 Tôi xin nêu một số giải pháp dựa trên cơ sở lý luận dạy học địa lý bằng 
sơ đồ, cũng như đưa ra một số thực nghiệm đã giảng ở trên lớp như sau : 
 3.1. Xây dựng sơ đồ trong dạy học địa lý ở trường THPT: 
 Để xây dựng sơ đồ logic trong dạy học địa lý cần chú ý bảo đảm : 
 Tính khoa học : nội dung sơ đồ phải bám sát nội dung sách giáo khoa, 
các mối liên hệ phải là bản chất, khách quan chứ không áp đặt, cưỡng ép. 
 Tính sư phạm, tư tưởng : có tính khái quát cao, lược bỏ các chi tiết phụ, 
dễ đọc, dễ nhớ. Qua sơ đồ, học sinh thấy được các mối liên hệ khách quan, biện 
chứng. 
 Tính mỹ thuật : bố cục hợp lý, cân đối, nổi bật trọng tâm và các nhóm 
kiến thức, có thể dùng màu sắc làm rõ. ( Xem các hình 6) 
Hình 6. Sơ đồ cấu trúc bài dạy học. 
( Bài : Đồng bằng sông Cửu Long. Vấn đề lương thực, thực phẩm) 
Nguồn lực : 
- Tự nhiên 
- Kinh tế - xã hội 
Nhu cầu của cả nước 
SẢN XUẤT 
Lương thực - Thực 
Phẩm ở ĐBSCL 
Mở rộng diện tích 
Thâm canh - tăng 
vụ 
 Thông thường, cấu tạo một sơ đồ có các đỉnh và các cạnh. Đỉnh có thể 
là một khái niệm , một thuật ngữ, một địa danh ở trên lược đồ (hoặc bản đồ) thậm 
chí là một kí hiệu tượng hình/ tượng trưng. Cạnh là các đường/đoạn thẳng (có 
hướng hoặc vô hướng) nối các đỉnh với nhau, hoặc biểu hiện tượng trưng hình 
dáng của sự vật hiện tượng ( hình 7 – sgk địa lý 11. Trang 116 ). 
Hình 6. Sơ đồ một trang trại nuôi bò ở Ô-xtrây-li-a 
 Việc xây dựng sơ đồ trong dạy học địa lý được tiến hành theo các bước 
sau : 
 Bước 1. Chọn kiến thức cơ bản tối thiểu và vừa đủ, mã hoá các kiến thức 
đó một cách ngắn gọn, cô đọng, súc tích, nhưng phải phản ánh được nội dung cần 
thiết (có thể sử dụng hình tượng trưng). 
 Bước 2. Thiết lập sơ đồ với những nội dung đã lựa chọn ở bước 1. 
 Bước 3. Hoàn thiện. Kiểm tra lại tất cả công việc đã thực hiện. Điều 
chỉnh sơ đồ phù hợp với nội dung dạy học logic nội dung, đảm bảo tính thẩm mỹ 
và dễ hiểu. 
 Ví dụ cụ thể : Để dạy bài 7. LIÊN MINH CHÂU ÂU. 
Tiết 4 : CỘNG HOÀ LIÊN BANG ĐỨC 
 Bước 1. Kiến thức cơ bản : 
 a/. Đặc điểm nổi bật của CHLB Đức về : 
 Tự nhiên :  Vị trí địa lí quan trọng ở châu Âu : cầu nối quan 
trọng giữa Đông Âu và Tây Âu.  Điều kiện tự nhiên : Cảnh quan thiên nhiên 
đa dạng, đẹp, hấp dẫn khách du lịch. Tài nguyên khoáng sản nghèo, chỉ có than 
và muối mỏ. 
 Dân cư, xã hội:  Chỉ số phát triển con người cao. Giáo dục đào 
tạo được chú trọng đầu tư.  Tỉ lệ sinh rất thấp, dân số suy giảm. 
Chính phủ khuyến khích lập gia đình và sinh con  Tỉ lệ dân nhập cư cao. 
 b/. Đặc trưng kinh tế của CHLB Đức : 
 Khái quát :  Cường quốc kinh tế hàng đầu thế giới.  Đứng đầu 
châu Âu, thứ 3 thế giới về GDP.  Cường quốc thương mại thứ hai thế giới. 
 Công nghiệp :  Là nước có trình độ phát triển cao.  CN là xương 
sống của nền kinh tế quốc dân.  Nhiều ngành công nghiệp có vị trí cao 
trên thế giới. 
 Nông nghiệp :  Nền nông nghiệp thâm canh, năng xuất cao : 
được tăng cường cơ giới hoá, chuyên môn hoá, hoá học hoá.  Sản phẩm 
chính : lúa mì, củ cải đường, thịt và sữa. 
 Bước 2 : Thiết lập sơ đồ.( hình 7. Sơ đồ cấu trúc bài Cộng Hoà Liên 
bang Đức) 
 Ảnh hưởng 
CỘNG HOÀ LIÊN BANG ĐỨC 
Điều kiện (nguồn lực) Phát triển kinh tế 
Tự nhiên Dân cư – xã hội Công nghiệp Nông nghiệp 
Vị trí 
địa lí 
quan 
trọng ở 
châu 
Âu 
- Phong 
cảnh đa 
dạng, 
đẹp, 
- Nghèo 
khoáng 
sản 
- Chỉ số 
phát triển 
con người 
cao. 
- Dân số suy 
giảm (TL 
sinh thấp) 
- Cường quốc 
kinh tế về 
thương mại, 
GDP 
- Đứng đầu 
châu Âu 
- Là xương sống 
của nền KT. 
- Có trình độ 
phát triển cao. 
- Nhiều ngành có 
vị trí cao TG 
Khái quát 
- Nền nông 
nghiệp thâm 
canh : cơ giới 
hoá, chuyên 
môn hoá, hoá 
học hoá. 
- Lúa mì, thịt, 
sữa 
 Bước 3 : Hoàn thiện sơ đồ. Vẽ lên giấy khổ A0 để trình bày trên lớp 
3.2. Cách sử dụng sơ đồ dạy học địa lý. 
 3.2. Cách sử dụng sơ đồ trong các khâu của quá trình dạy học : 
  Sử dụng sơ đồ trong bài dạy học : 
 - Sử dụng sơ đồ trong việc kiểm tra kiến thức cũ của HS đầu tiết học. Giáo 
viên dùng sơ đồ trống (vẽ sẵn trên giấy) để học sinh điền nội dung, hoặc dùng 
mũi tên nối các ô để hoàn thiện sơ đồ. 
 - Sử dụng sơ đồ trong việc định hướng nhận thức của học sinh vào lúc mở 
đầu bài dạy học. Ví dụ : Dạy bài “Đồng bằng sông Hồng - Vấn đề Dân số “, dùng 
sơ đồ cấu trúc bài để giới thiệu cho học sinh biết các nội dung sẽ nghiên cứu 
trong bài học. Sau dó kết hợp với tài liệu sách giáo khoa hoặc bản đồ để tìm hiểu 
nội dung bài học. ( Hình 8. Sơ đồ cấu trúc bài Vấn đề dân số ở Đồng bằng sông 
Hồng.) 
 SƠ ĐỒ CẤU TRÚC BÀI 
Dân số ở ĐBSH 
- Dân số đông : mật độ 
dân số cao. 
- Dân số còn tăng 
nhanh. 
- Dân cư phân bố 
không đều. 
Lịch sử khai 
thác lãnh thổ 
Nghề trồng lúa 
nước 
Sự ph