SKKN Vận dụng tri thức lí luận về thể loại văn học vào dạy đọc hiểu các tác phẩm Văn học Việt Nam sau năm 1975 ở Trường THPT

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM 
VẬN DỤNG TRI THỨC LÍ LUẬN 
VỀ THỂ LOẠI VĂN HỌC VÀO 
DẠY ĐỌC HIỂU CÁC TÁC PHẨM 
VĂN HỌC VIỆT NAM SAU NĂM 
1975 Ở TRƯỜNG THPT 
I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI 
Cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã từng cho rằng: “Văn học, một hình thái ý 
thức đặc biệt của xã hội, là nghệ thuật vận dụng ngôn ngữ một cách tài tình và 
sáng tạo để nhận thức và phản ánh đời sống xã hội, để biểu hiện tâm tư con 
người. Văn học đã trở thành công cụ để giáo dục con người, cải tạo xã hội rất 
mạnh mẽ, nó là thứ vũ khí tư tưởng rất sắc bén có tác dụng to lớn, sâu rộng và 
bền bỉ mà lịch sử loài người từ trước đến nay đã xác nhận”. Môn văn ngoài “dạy 
sống, dạy người, dạy mở mang trí tuệ”, còn có nhiệm vụ cung cấp cho học sinh 
những hiểu biết một cách có hệ thống về lí luận văn học. Đây là những tri thức 
khái quát rất quan trọng bởi lẽ dạy văn không chỉ dừng lại ở chỗ giúp người học 
cảm thụ được vẻ đẹp của từng tác phẩm văn chương (TPVC) cụ thể, mặt khác 
góp phần trang bị cho các em những kiến thức công cụ để có thể tự mình tiếp 
nhận văn học một cách có lý luận, tiếp nhận văn học một cách văn học. 
Dạy học không phải là rót kiến thức vào cái bình chứa, hay nhồi nhét cho 
HS một mớ kiến thức hỗn độn mà điều quan trọng là phải làm sao trang bị cho 
các em phương pháp nghiên cứu, học tập, phương pháp giải quyết các vấn đề. 
Để đọc hiểu TPVC, đòi hỏi ở người đọc không chỉ là trực cảm thẩm mĩ, thưởng 
thức rung cảm mà còn ở khả năng phân tích, lí giải, đánh giá. Trong dạy học tác 
phẩm, không thể đối lập giữa cảm và hiểu, giữa khả năng cảm thụ thẩm mĩ và tri 
thức lí luận văn học. Muốn vậy, “không thể không vũ trang cho HS một vốn 
liếng lí luận cần thiết”. Tri thức lí luận văn học là tri thức công cụ, tri thức 
phương pháp, là kiến thức siêu kiến thức, giúp cho việc đọc văn có phương 
pháp, phù hợp với bản chất đặc trưng của văn học, đồng thời giúp phân tích, lí 
giải TPVC một cách đầy đủ và sâu sắc. Nếu không, những kiến thức mà HS có 
được cũng chỉ là những kiến thức vụn vặt, cảm tính, mang tính tư liệu. 
 Mục đích cuối cùng và cao nhất của dạy học trong nhà trường hiện đại là 
phát triển toàn diện HS. Mục đích của dạy đọc hiểu văn bản là rèn luyện và phát 
triển khả năng tự học, tự đọc và tạo lập văn bản ở các em. Tri thức lí luận văn 
học góp phần nâng cao trình độ “quan niệm” trong tiếp nhận văn học, củng cố 
và mở rộng vốn văn hóa đọc cũng như phát triển năng lực, kĩ năng đọc văn cho 
HS. 
Như vậy, lí luận văn học trong nhà trường phổ thông giữ một vị trí quan 
trọng vì đó là những kiến thức cơ bản nhất về lí thuyết để cung cấp bước đầu 
cho HS tìm hiểu, tiếp xúc với từng TPVC cụ thể. Nó được xem như là những 
kiến thức nhập môn có tính chất mở đường hướng dẫn cho học sinh đi sâu vào 
bản thể từng tác phẩm và nâng cao cảm thụ thẩm mĩ. 
 Từ sau năm 1975, đặc biệt là từ năm 1986, văn học Việt Nam bước vào 
thời kì đổi mới. Văn học vận động theo hướng dân chủ hóa, đổi mới quan niệm 
về nhà văn, về văn học, đưa ra những cái nhìn mới mẻ trong quan niệm nghệ 
thuật về con người, phát huy cá tính sáng tạo và phong cách nghệ thuật của nhà 
văn với những tìm tòi, thể nghiệm mới. Văn học không còn chỉ là tiếng nói 
chung của dân tộc, thời đại, cộng đồng mà còn có thể và cần phải là phát ngôn 
của mỗi cá nhân. Cho đến nay dẫu có nhiều ý kiến khác nhau nhưng không còn 
 ai phủ nhận những thành tựu lớn của văn học giai đoạn này. Đây là một giai 
đoạn rất quan trọng trong tiến trình phát triển của văn học dân tộc. Văn học giai 
đoạn này đã đáp ứng yêu cầu của một đối tượng người đọc mới. Sự phát triển ý 
thức và trình độ thẩm mỹ trong tiếp nhận văn học buộc văn học phải đổi mới 
nhiều mặt. Sự thức tỉnh trở lại ý thức cá nhân đã mở ra cho văn học nhiều đề tài 
và chủ đề mới, làm thay đổi cái nhìn của nhà văn về hiện thực, về con người. 
Thế giới bên trong của con người được chú trọng hơn với những diễn biến phức 
tạp hơn, đa dạng hơn và nhân văn hơn mà trước đây văn học chưa có điều kiện 
nói kĩ đến. 
 Thêm vào đó, trong chương trình Ngữ văn THPT hiện nay, có những tác 
phẩm sau năm 1975 được đưa vào trong chương trình đòi hỏi HS phải được 
trang bị những hiểu biết về lí luận văn học hiện đại thì mới có thể giải mã, phát 
hiện, khám phá những nét đặc sắc của nó. Vì thế, bản thân GV còn khá lúng 
túng trong việc tiếp cận và tìm ra phương pháp thích hợp để tổ chức quá trình 
cảm thụ, tiếp nhận cho HS. Bởi lẽ, để làm tốt công việc tổ chức cho HS chiếm 
lĩnh được các văn bản văn học Việt Nam sau năm 1975 đòi hỏi ở người GV 
nhiều kiến thức về lí luận văn học cũng như bản lĩnh và tài năng sư phạm. 
 Chính vì những lẽ trên, tôi đã chọn nghiên cứu đề tài: “Vận dụng tri thức 
lí luận về thể loại vào dạy học đọc hiểu các tác phẩm văn học Việt Nam sau 
năm 1975 ở trườngTHPT” với mong muốn góp phần nâng cao chất lượng dạy 
và học bộ phận văn học này ở nhà trường phổ thông. 
II. TỔ CHỨC THỰC HIỆN ĐỀ TÀI 
1. Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài. 
a. Cơ sở lí luận. 
1.a.1. Tri thức lí luận văn học là tri thức phương pháp, là “chìa khóa” để 
đọc hiểu tác phẩm văn chương. 
Tri thức lí luận văn học là hệ thống tri thức về toàn bộ những phương diện 
cơ bản nhất của đời sống văn học. Hệ thống tri thức cơ bản đó được trình bày 
dưới dạng những khái niệm, thuật ngữ nhằm giải thích đúng đắn bản chất, chức 
năng, đặc trưng và quy luật của văn học. Dạy học văn học cũng là một khoa học, 
một nghệ thuật. Mà đã là khoa học thì nó sẽ có hệ thống quan điểm, hệ thống 
phương pháp, hệ thống kiến thức công cụ. Nếu sáng tác văn học là một dòng 
chảy liên tục thì lí luận văn học là những khoảnh khắc văn học dừng lại để tự ý 
thức về chính mình. Không có sự tự ý thức đó thì không thể có điều kiện để đúc 
rút kinh nghiệm nhằm tiến lên phía trước, để chọn lọc những giá trị quý báu bồi 
đắp nên bề dày của văn hoá. Nếu không có tri thức lí thuyết về văn học thì 
không có cách gì để tiếp cận các hiện tượng văn học, không có công cụ để khám 
phá, phát hiện bản chất, đặc trưng, quy luật và giá trị của nó. 
Lí luận văn học là công cụ về lí thuyết để trang bị cho HS những hiểu biết 
cơ bản về bản chất của văn học, cấu trúc loại hình của tác phẩm, đặc trưng của 
các thể loại văn học. Từ những hiểu biết này, HS được trang bị lối tiếp cận tác 
phẩm theo đúng đặc trưng thể loại của nó, tìm đúng kênh giao tiếp trong quá 
trình cảm thụ TPVC. 
 Những tri thức lí luận văn học cung cấp cho học sinh “chìa khoá” để đọc 
hiểu tác phẩm. Đọc hiểu là khái niệm bao trùm có nội dung quan trọng trong quá 
trình dạy học văn. Mục đích đào tạo của quá trình dạy học văn là hình thành và 
phát triển văn hoá đọc cho HS. Nói cách khác là đào tạo bạn đọc HS thực sự trở 
thành những bạn đọc năng động và sáng tạo. Với các em học sinh THPT, dẫu 
rằng giữa cảm tính và lý thuyết thì cái quan trọng trước nhất vẫn là cảm tính. 
Điều đó có nghĩa, trong giảng dạy văn chương trước hết phải làm sao tạo nên ở 
các em những rung động thẩm mỹ để các em biết yêu, ghét, biết “cúi xuống 
trước nỗi đau của người khác”... Tuy nhiên nếu chỉ dừng lại ở đó thì chưa đủ. 
Bởi lẽ những cảm xúc ấy sẽ trở nên nông cạn, hời hợt, chợt loé sáng rồi chợt tắt 
nếu các em không cảm nhận một cách có ý thức. TPVC là hình ảnh chủ quan 
của thế giới khách quan. Bức thông điệp thẩm mỹ- đứa con đẻ tinh thần của nhà 
văn đã đi trọn vòng đời của mình khi đến với độc giả. Khi sáng tác, nhà văn luôn 
mong muốn sẽ tìm được tiếng nói tri âm ở người đọc. Không thể phủ nhận rằng, 
kiến thức lí luận đóng vai trò hết sức quan trọng trong việc giúp độc giả đọc, 
cảm thụ, đánh giá và phê bình một tác phẩm văn chương cụ thể. 
Với học sinh THPT, yêu cầu được đặt ra cho việc cung cấp kiến thức lí luận 
văn học “không phải là để bồi duỡng tư duy lý luận mà là để tiếp nhận văn học 
một cách có lý luận, tiếp nhận văn học một cách văn học”. Như vậy, có thể thấy 
những kiến thức lí luận là những kiến thức cơ bản, giúp cho HS tìm hiểu, phân 
tích những TPVC cụ thể. Có thể xem đây là kiến thức nhập môn có tính chất mở 
đường hướng dẫn HS tiếp cận tác phẩm một cách hiệu quả. Từ đó, HS mới 
khám phá được vẻ đẹp riêng của từng tác phẩm cũng như tài năng của nhà văn. 
Việc giúp HS vận dụng tri thức lí luận sẽ tạo cho các em tiếp cận giải mã tác 
phẩm một cách khoa học. 
1. a. 2. Khái niệm. 
1.a. 2.1. Thể loại văn học. 
a. Khái niệm 1: Thể loại của tác phẩm văn học là sự thống nhất trọn vẹn 
của các yếu tố đề tài, chủ đề, tư tưởng, nhân vật, kết cấu, cốt truyện, lời văn. 
Nhưng sự thống nhất ấy lại được thực hiện theo những quy luật nhất định. Thể 
loại tác phẩm văn học là khái niệm chỉ quy luật loại hình của tác phẩm, trong đó 
ứng với một loại hình nội dung nhất định có một loại hình thức nhất định, tạo 
cho tác phẩm một hình thức tồn tại chỉnh thể. (Lí luận văn học – Phương Lựu 
(chủ biên) – NXB Giáo Dục) 
b. Khái niệm 2: Thể loại văn học là dạng thức của tác phẩm văn học, được 
hình thành và tồn tại tương đối ổn định trong quá trình phát triển lịch sử của văn 
học, thể hiện ở sự giống nhau về cách thức tổ chức tác phẩm, về đặc điểm của 
các loại hiện tượng đời sống được miêu tả và về tính chất của mối quan hệ của 
nhà văn đối với các hiện tượng đời sống ấy  Thể loại văn học trong bản chất 
phản ánh những khuynh hướng phát triển vững bền, vĩnh hằng của văn học và 
các thể loại văn học tồn tại để giữ gìn, đổi mới thường xuyên các khuynh hướng 
ấy. Do đó mà thể loại văn học luôn luôn vừa mới vừa cũ, vừa biến đổi, vừa ổn 
định. (Từ điển Thuật ngữ văn học – Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc 
Phi (đồng chủ biên) – NXB Giáo Dục). 
1.a.2.2. Khái niệm Chủ nghĩa siêu thực: 
 Là khuynh hướng văn nghệ tiền phong chủ nghĩa ra đời ở Pháp vào những 
thập niên đầu của thế kỷ XX và được giới văn nghệ sĩ ở một số nước khác như: 
Bỉ, Tiệp, Nam Tư, Mĩ  hưởng ứng. 
Cơ sở triết học của chủ nghĩa siêu thực là học thuyết trực giác của Béc 
Xông và phân tâm học của Phrớt. Những nguyên tắc mĩ học của trường phái 
siêu thực là: 
- Hướng về thế giới vô