SKKN Sử dụng câu hỏi nêu vấn đề trong giờ đọc - hiểu văn bản Văn học, chương trình Ngữ Văn Lớp 12

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM 
SỬ DỤNG CÂU HỎI NÊU VẤN 
ĐỀ TRONG GIỜ ĐỌC- HIỂU 
VĂN BẢN VĂN HỌC, CHƯƠNG 
TRÌNH NGỮ VĂN LỚP 12 
I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI 
Môn Ngữ Văn ở trường THPT nói chung, ở chương trình Ngữ Văn 12 
nói riêng là sự tích hợp ba phân môn: Đọc Văn, Tiếng Việt và Làm Văn. 
Mỗi phân môn có vai trò, nhiệm vụ và vị trí khác nhau trong việc trang bị tri 
thức khoa học, rèn luyện kỹ năng và bồi dưỡng tư tưởng, tình cảm, thái độ 
cho học sinh. Trong đó, phân môn Đọc Văn, nhất là các giờ đọc- hiểu Văn 
bản văn học (VBVH) có tầm quan trọng đặc biệt đối với việc bồi dưỡng tâm 
hồn, tình cảm và năng lực thẩm mỹ cho học sinh. Ở một mức độ nhất định, 
các giờ đoc- hiểu VBVH khơi gợi được nhiều hứng thú cho giáo viên và học 
sinh trong hoạt động dạy cũng như hoạt động học. Sự yêu thích môn Ngữ 
Văn phần lớn cũng bắt nguồn từ niềm say mê các giờ Đọc-hiểu này. Tuy thế, 
trong một số năm gần đây, không khí và hiệu quả dạy- học Ngữ Văn, bao 
gồm cả dạy- học phân môn Đọc Văn và các giờ đọc- hiểu VBVH ở nhiều 
Nhà trường thực sự không được như mong muốn của cả người dạy lẫn người 
học. Không khí nhiều giờ đọc- hiểu trở nên tẻ nhạt, nặng nề, “thiếu lửa”. 
Nhiều giáo viên dạy cho hoàn thành nhiệm vụ còn học sinh thì thụ động, 
lười đọc, lười suy nghĩ, ngại phát biểu xây dựng bài hoặc nếu bị buộc phát 
biểu thì trả lời cho qua chuyện. Khi làm văn, học sinh viết những câu văn, 
bài văn nghèo nàn, ngô nghê về ý tứ, lủng củng trong diễn đạt. Hiệu quả dạy 
học Ngữ Văn, vì thế, bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Nguyên nhân dẫn đến tình 
trạng này có nhiều: nguyên nhân chủ quan, nguyên nhân khách quan; 
nguyên nhân từ phía giáo viên, nguyên nhân từ phía học sinh. 
Qua hoạt động dự giờ các đồng nghiệp khá thường xuyên, tôi nhận 
thấy một trong rất nhiều lý do khiến học sinh không mấy hứng thú và mặn 
mà với các giờ đọc- hiểu VBVH là khá nhiều Giáo viên văn chưa sử dụng 
được hệ thống câu hỏi hướng dẫn học bài đủ sức lôi cuốn học sinh tham gia 
giờ học với tinh thần chủ động, tích cực và say mê. Cá biệt, có giáo viên 
thường xuyên nêu những câu hỏi không đạt yêu cầu về tính khoa học, tính sư 
phạm khiến học sinh và đôi khi cả giáo viên dự giờ cũng không biết phải trả 
lời như thế nào. 
Ở trường THPT Sông Ray, một phần do chất lượng đầu vào của học 
sinh thấp nên dù chương trình sách giáo khoa (SGK) Ngữ Văn mới, trong đó 
có SGK Ngữ Văn lớp 12 chứa đựng tiềm năng to lớn cho việc sử dụng câu 
hỏi nêu vấn đề (CHNVĐ) thì nhiều đồng nghiệp của tôi vẫn không đủ kiên 
nhẫn để sử dụng một cách tối đa câu hỏi CHNVĐ trong các giờ đọc- hiểu. 
Họ thường ưu tiên sử dụng những câu hỏi có tính chất tái hiện kiến thức 
như: Dựa vào sách giáo khoa tóm tắt những nét cơ bản về tác giả, tác phẩm; 
tìm dẫn chứng làm rõ những luận điểm do giáo viên nêu sẵn về nội dung, 
nghệ thuật của văn bản văn học,... Nếu có dùng CHNVĐ thì thường là 
những câu hỏi đơn giản, các dạng câu hỏi nêu vấn đề cũng không phong 
phú, đa dạng. Thậm chí, có giáo viên chưa biết khai thác, tận dụng triệt để và 
linh hoạt các CHNVĐ có sẵn trong SGK. Việc sử dụng những câu hỏi yêu 
 cầu học sinh phải dùng tri thức đã biết để tìm tòi phát hiện tri thức mới hoặc 
phải tổng hợp, bao quát tri thức trên nhiều lĩnh vực, phải trăn trở suy ngẫm 
để mở rộng, xoáy sâu vấn đề hoặc vận dụng, liên hệ VBVH vào thực tế xã 
hội, thực tiễn đời sống lại càng khiêm tốn. Nói chung, việc sử dụng CHNVĐ 
trong giờ đọc- hiểu VBVH ở đơn vị tôi công tác chưa đạt hiệu quả cao. 
Xuất phát từ thực tế đó, với mong muốn làm cho học sinh chủ động, 
tích cực hơn; làm cho giờ dạy –học đọc hiểu VBVH sôi nổi, hào hứng và 
phát huy tốt hơn ưu thế của loại giờ học này nhằm góp phần nâng cao chất 
lượng dạy học môn Ngữ Văn, tôi đã tích cực sử dụng CHNVĐ trong giờ 
đọc- hiểu VBVH và nhận thấy đây là hướng đi rất khả quan. 
II. TỔ CHỨC THỰC HIỆN ĐỀ TÀI 
1. Cơ sở lý luận của đề tài 
1.1. Quan niệm về văn bản văn học 
 VBVH là văn bản nghệ thuật được sáng tạo bằng ngôn từ. Ngoài 
những đặc điểm chung của văn bản, VBVH có các đặc điểm riêng. Ngôn từ 
của VBVH được lựa chọn, tổ chức ổn định, chặt chẽ, không thể thay đổi; 
ngôn từ mang tính đa nghĩa, giàu sức gợi. Hình tượng trong VBVH được tạo 
nên bởi nghĩa của câu, của từ, của đoạn và là sản phẩm của trí tưởng tưởng, 
không bị giới hạn bởi không thời gian và các hiện tượng của thực tại bên 
ngoài. VBVH có nghĩa và ý nghĩa. Nghĩa của VBVH có tính chất đặc thù 
của loại hình văn bản nghệ thuật. Ý nghĩa của VBVH nảy sinh trong các 
quan hệ ngữ cảnh khác nhau tùy theo quan hệ với người viết, người đọc. 
VBVH thể hiện cá tính sáng tạo của người viết ở cách nhìn, cách cảm, cách 
diễn đạt hiện thực đời sống. 
1.2. Quan niệm về đọc- hiểu VBVH 
Đọc- hiểu VBVH là khái niệm được nhiều nhà nghiên cứu về phương 
pháp dạy- học Văn quan tâm như GS Phan Trọng Luận, TS Đỗ Ngọc Thống, 
GS-TS Đỗ Thanh Hùng, GS-TS Trần Đình Sử, Theo TS Đỗ Ngọc Thống, 
“Đọc-hiểu văn bản bao gồm cả việc thông hiểu nghĩa đen, nghĩa bóng, nghĩa 
hàm ẩn cũng như thấy được vai trò, tác dụng của các hính thức, biện pháp 
nghệ thuật ngôn từ, cái thông điệp tư tưởng, tình cảm, thái độ của người viết 
và cả những giá trị tự thân của hình tượng nghệ thuật. Đọc văn theo tinh thần 
đó là toàn bộ quá trình tiếp nhận, giải mã văn bản(kể cả việc hiểu và cảm 
thụ)” (Đỗ Ngọc Thống, 2003, “Chương trình Ngữ văn THPT và việc hình 
thành năng lực văn học cho học sinh”, Tạp chí giáo dục số 66, trang 26-28). 
GS-TS Trần Đình Sử khi chia việc đọc văn thành các khâu đọc thông, 
đọc thuộc, đọc kỹ, đọc sâu, đọc hiểu, đọc sáng tạo và đọc sử dụng đã khẳng 
định: “Trong các khâu đó, đọc- hiểu là khâu cơ bản nhất” (Trần Đình Sử, 
2004, “Đọc- hiểu văn bản- một khâu đột phá trong việc dạy học văn hiện 
nay”, Tạp chí giáo dục số 102, trang 16-18). 
Như vậy, đọc hiểu là thang độ cao của việc đọc văn bản, đọc- hiểu 
chính là tìm ra ý nghĩa của một thông điệp được tổ chức bằng một hệ thống 
 ký hiệu. Trong dạy học Ngữ Văn, đọc-hiểu VBVH thực chất là tiếp nhận, 
giải mã văn học nhìn từ phương diện con đường- hiệu quả (đọc- hiểu), 
phương diện quan tâm đến vai trò người tiếp nhận để tạo nên hiệu quả tiếp 
nhận. Trong giờ Đọc- hiểu VBVH ở trường THPT, đối tượng tiếp nhận 
chính là học sinh. 
1.3. Quan niệm về câu hỏi nêu vấn đề trong đọc- hiểu VBVH 
Câu hỏi nêu vấn đề là một yếu tố quan trọng cần được nghiên cứu kỹ 
trong việc ứng dụng các phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực. CHNVĐ 
trong đọc- hiểu VBVH có thể được hiểu là những câu hỏi chứa đựng “Mâu 
thuẫn nghệ thuật” (điểm đáng chú ý về nội dung, nghệ thuật, về một chi tiết, 
hình ảnh, nào đó của văn bản), được học sinh tiếp nhận một cách có ý 
thức, làm nảy sinh ở các em một sự hứng thú, suy nghĩ để tìm cách giải đáp, 
nhằm hiểu sâu tác phẩm. 
Nói cách khác, đây là loại câu hỏi đem lại cho học sinh sự khó khăn 
trong việc tìm câu trả lời. Muốn giải quyết nó, các em phải động não, phải 
suy nghĩ, tìm tòi những tri thức mới dựa trên những tri thức, kinh nghiệm 
sẵn có của mình. Câu hỏi CHNVĐ không phải là sự sao chép, tái hiện lại 
những điều đã có trong sách giáo khoa mà là những tìm tòi, phát hiện mới do 
thực hiện các thao tác tư duy như phân tích, so sánh, tổng hợp để hiểu sâu 
văn bản văn học. 
Trong dạy học Ngữ Văn nói chung, giờ đọc- hiểu VBVH nói riêng, 
CHNVĐ có tác dụng to lớn. Nó phát huy tính tích cực, độc lập suy nghĩ, tính 
chủ động tìm tòi, sáng tạo, kích thích hứng thú, say mê, lôi cuốn các em vào 
quá trình tìm hiểu sâu, khám phá các tầng nghĩa bên trong, các điểm sáng 
thẩm mỹ, thưởng thức cái hay, cái đẹp và trực tiếp tham gia vào quá trình 
biến văn bản văn học thành tác phẩm văn học với sự sáng tạo của riêng 
mình. Quan trọng hơn, các em được hình thành và rèn luyện khả năng tự tiếp 
nhận, tự đánh giá, phân tích văn bản văn học theo quan điểm của riêng mình. 
Ngoài ra, nó còn có tác dụng thôi thúc các em tìm hiểu thêm nhiều tư liệu 
lên quan đến văn bản được học. Nói chung, việc sử dụng hiệu quả CHNVĐ 
của giáo viên sẽ làm phát triển năng lực cảm thụ, tiếp nhận văn học của học 
sinh và góp phần nâng cao hiệu quả dạy học Ngữ Văn ở nhà trường phổ 
thông. 
2. Nội dung, biện pháp thực hiện các giải pháp của đề tài 
 2.1. Các nguồn CHNVĐ giáo viên có thể khai thác, sử dụng trong 
giờ đọc- hiểu VBVH 
Trong xu thế đổi mới phương pháp dạy học Ngữ Văn, lấy học sinh 
làm trung tâm, giờ đọc- hiểu VBVH phải hướng đến mục tiêu làm cho học 
sinh chủ động và tích cực, sáng tạo trong việc nhận thức, chiếm lĩnh nội 
dung tư tưởng và đặc sắc nghệ thuật của VBVH thông qua vai trò hướng đạo 
của giáo viên. CHNVĐ là một cách hướng đạo. Vậy giáo viên có thể khai 
thác, sử dụng CHNVĐ trong giờ đọc- hiểu VBVH từ những nguồn nào? 
Trong thực tế, chúng ta có nhiều nguồn khác nhau để khai thác, sử dụng 
 CHNVĐ. Sách giáo khoa (SGK)và các tư liệu tham khảo liên quan là những 
nguồn khá gần gũi với giáo viên. 
Với nguồn là SGK, giáo viên có thể sử dụng nguyên si những câu hỏi 
sẵn có trong phần hướng dẫn học bài hoặc xử lý những CHNVĐ của phần 
hướng dẫn học bài bằng cách cụ thể hóa và điều chỉnh yêu cầu của các câu 
hỏi theo hướng vừa bán sát mục tiêu dạy học vừa phù hợp với đối tượng học 
sinh của mình để đưa vào sử dụng. 
Trong SGK Ngữ Văn 12 (Văn học Việt Nam), nhiều câu hỏi hướng 
dẫn học bài Giáo viên có thể sử dụng ngay mà không cần phải gia công xử lý 
như câu 2 (tr.122), câu 4 (tr.123)- Đoạn trích Đất nước của Nguyễn Khoa 
Điềm; câu 3 (tr.203)- đoạn trích Ai đã đặt tên cho dòng sông của Hoàng Phủ 
Ngọc Tường; câu 2, câu 3 (tr. 33)- Văn bản Vợ Nhặt của Kim Lân; toàn bộ 
các câu hỏi hướng dẫn học bài trong đoạn trích Những đứa con trong gia 
đình của Nguyễn Thi, văn bản Đàn ghita của Lorca, tác giả Thanh Thảo và 
văn bản Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu. 
Với nhiều VBVH khác (Văn học Việt Nam), CHNVĐ của phần 
hướng dẫn học bài trong SGK thường đặt ra những vấn đề quá lớn, có tính 
khái quát, tổng hợp cao mà hầu hết các học sinh của chúng tôi không dễ