SKKN Hướng dẫn học sinh phương pháp giải bài tập vật lí ở THCS

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM 
HƯỚNG DẪN HỌC SINH 
PHƯƠNG PHÁP GIẢI BÀI TẬP 
VẬT LÍ - THCS 
a- Phần mở đầu. 
I. Lý do chọn đề tài. 
Trong việc nâng cao chất lượng giáo dục nói chung và chất lượng bộ môn 
nói riêng. Việc cải tiến phương pháp dạy học là một nhân tố quan trọng, bên 
cạnh việc bồi dưỡng kiến thức chuyên môn, việc phát huy tính tích cực của học 
sinh có ý nghĩa hết sức quan trọng. Bởi vì xét cho cùng công việc giáo dục phải 
được tiến hành trên cơ sở tự nhận thức, tự hành động, việc khơi dậy phát triển ý 
thức năng lực tư duy, bồi dưỡng phương pháp tự học là con đường phát triển tối 
ưu của giáo dục. Cũng như trong học tập các bộ môn khác, học Vật lí lại càng 
cần phát triển năng lực tích cực, năng lực tư duy của học sinh để không phải chỉ 
biết mà còn phải hiểu để giải thích hiện tượng Vật lí cũng như áp dụng kiến thức 
và kỹ năng vào các hoạt động trong cuộc sống gia đình và cộng đồng. 
Trong khuôn khổ nhà trường phổ thông, bài tập Vật lí thường là những 
vấn đề không quá phức tạp, có thể giải được bằng những suy luận lô gíc, bằng 
tính toán hoặc thực nghiệm dựa trên cơ sở những quy tắc Vật lí, phương pháp 
Vật lí đã quy định trong chương trình học. Nhưng bài tập Vật lí lại là một khâu 
quan trọng trong quá trình dạy và học Vật lí. 
Việc giải bài tập Vật lí giúp củng cố đào sâu, mở rộng những kiến thức cơ 
bản của bài giảng, xây dựng củng cố kỹ năng kỹ xảo vận dụng lý thuyết vào 
thực tiễn, là biện pháp quý báu để phát triển năng lực tư duy của học sinh, có tác 
dụng sâu sắc về mặt giáo dục tư tưởng, đạo đức lớn. Vì thế trong việc giải bài 
tập Vật lí mục đích cơ bản cuối cùng không phải chỉ tìm ra đáp số, tuy điều này 
cũng quan trọng và cần thiết, mục đích chính của việc giải là ở chỗ người làm 
bài tập hiểu được sâu sắc hơn các khái niệm, định luật Vật lí, vận dụng chúng 
vào những vấn đề thực tế trong cuộc sống, trong lao động. 
Qua thực tế giảng dạy Vật lí ở trường THCS nói chung bộ môn Vật lí 8, 9 
nói riêng, tôi nhận thấy học sinh còn gặp rất nhiều khó khăn lúng túng khi giải 
 các bài tập Vật lí, điều này ít nhiều ảnh hưởng đến chất lượng dạy và học. 
Vừa qua cùng với sự đổi mới phương pháp dạy học chung của ngành giáo 
dục, đồng thời bản thân cũng tự kiểm tra, tổng kết tình hình dạy học Vật lí, cùng 
với việc tiếp thu các chuyên đề, thấy được tác dụng giáo dưỡng và giáo dục rất 
lớn đối với học sinh khi giải bài tập Vật lí. Từ đó vận dụng vào quá trình giảng 
dạy, tôi thấy có hiệu quả hơn so với trước đây, chất lượng học sinh được nâng 
cao rõ rệt 
Xuất phát từ những lí do trên, tôi quyết định chọn đề tài: “ Hướng dẫn 
học sinh phương giải bài tập Vật Lý - THCS” nhằm giúp học sinh nắm chắc 
được kiến thức cơ bản, mở rộng và hiểu sâu kiến thức. Từ dó nâng cao được 
chất lượng bộ môn Vật lí và biết vận dụng vào thực tế. 
II. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu. 
 Việc dạy học Vật lí trong trường phổ thông hiện nay chưa phát huy được 
hết vai trò của bài tập Vật lí trong thực hiện các nhiệm vụ dạy học. Dạy học sinh 
giải bài tập Vật lí là một công việc khó khăn và ở đó bộc lộ rõ nhất trình độ của 
người giáo viên trong việc hướng dẫn hoạt động trí tuệ của học sinh. 
 Về vấn đề này đã có rất nhiều tài liệu tham khảo của nhiều tác giả khác 
nhau dành cho học sinh, hầu hết đều đáp ứng được yêu cầu giúp học sinh rèn 
luyện kĩ năng giải bài tập Vật lí, củng cố và nâng cao kiến thức Vật lí. Song 
nhìn chung thường ghép với các chủ đề cụ thể. 
Xuất phát từ tầm quan trọng của bài tập trong dạy học Vật lí và giúp học 
sinh có phương pháp kỹ năng giải bài tập Vật lí, từ đó nắm vững kiến thức để 
vận dụng vào cuộc sống một cách thiết thực và có hiệu quả tôi chọn đề tài: 
“ Hướng dẫn học sinh phương pháp giải bài tập Vật lí - THCS” 
III. Mục đích nghiên cứu. 
 Hình thành cho học sinh một cách tổng quan về phương pháp giải một bài 
tập Vật lí, từ đó các em có thể vận dụng một cách thành thạo và linh hoạt trong 
việc giải các bài tập, nâng cao hiệu quả của bài tập, giúp các em nắm vững kiến 
thức trong quá trình học tập. 
IV. đối tượng - phạm vi - thời gian nghiên cứu . 
1. Đối tượng nghiên cứu: Phương pháp giải bài tập Vật lí. 
 2. Phạm vi nghiên cứu: Đề tài được thực hiện với học sinh một số lớp ở 
khối 8, 9 trường THCS Hoà Thạch - Quốc Oai - Hà Tây. 
 3. Thời gian thực hiện: Năm học 2007 – 2008. 
V. nhiệm vụ nghiên cứu. 
 1. Nghiên cứu lí luận về phương pháp giải bài tập Vật lí. 
2. Nghiên cứu lí luận về sử dụng bài tập vật lí trong dạy học Vật lí. 
 3. Nghiên cứu chương trình nội dung kiến thức các bài học Vật lí ở 
cấp THCS. 
3. Nghiên cứu quá trình hình thành và phát triển nội dung dạy học 
Vật lí ở cấp THCS. 
 4. Nghiên cứu tình hình dạy và học Vật lí. Đặc biệt quan tâm đến 
hoạt động sử dụng bài tập Vật lí. 
VI. phương pháp nghiên cứu. 
 1. Nghiên cứu lí luận. Cụ thể là nghiên cứu các vấn đề: 
 - Các tài liệu liên quan tới việc sử dụng bài tập trong dạy học Vật lí. 
 - Lí luận về sử dụng bài tập Vật lí trong dạy học. 
 - Các tài liệu nói về phương pháp giải bài tập Vật lí. 
 2. Phương pháp điều tra sư phạm. 
 - Điều tra trực tiếp bằng cách dự giờ phỏng vấn. 
 - Điều tra gián tiếp bằng cách sử dụng phiếu điều tra. 
 3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm. 
 - áp dụng đề tài vào dạy học thực tế từ đó thu thập thông tin để điều 
chỉnh cho phù hợp. 
B- nội dung đề tài. 
chương I. cơ sở lí luận 
I. mục đích hướng dẫn học sinh phương pháp giải bài tập vật lí. 
 1. Bài tập Vật lí giúp cho học sinh ôn tập, đào sâu, mở rộng kiến thức. 
 Trong giai đoạn xây dựng kiến thức học sinh đã nắm được cái chung các 
khái quát của các khái niệm, định luật và cũng là các khái niệm trìu tượng. 
Trong các bài tập học sinh phải vận dụng những kiến thức khái quát, trìu tượng 
đó vào những trường hợp cụ thể rất đa dạng, nhờ thế mà học sinh nắm được 
những biểu hiện rất cụ thể của chúng trong thực tế và phạm vi ứng dụng của 
chúng. Ngoài những ứng dụng quan trọng trong kỹ thuật bài tập Vật lí giúp cho 
học sinh thấy được những ứng dụng muôn hình muôn vẻ trong thực tiễn của các 
kiến thức đã học. 
 Còn khái niệm, định luật Vật lí thì rất đơn giản nhưng biểu hiện của 
chúng trong tự nhiên thì rất phức tạp. Do đó bài tập vật lí sẽ giúp luyện tập cho 
học sinh phân tích để nhận biết được những trường hợp phức tạp đó. 
 Bài tập vật lí là một phương tiện củng cố, ôn tập kiến thức sinh động. Khi 
giải bài tập vật lí học sinh phải nhớ lại các kiến thức đã học, có khi phải sử dụng 
tổng hợp các kiến thức của nhiều chương nhiều phần của chương trình. 
 2. Bài tập có thể là điểm khởi đầu để dẫn đến kiến thức mới. 
 Nhiều khi bài tập được sử dụng khéo léo có thể dẫn học sinh đến những 
suy nghĩ về một hiện tượng mới hoặc xây dựng một khái niệm mới để giải thích 
hiện tượng mới do bài tập phát hiện ra. 
 3.Giải bài tập vật lý rèn luyện kỹ năng, kỹ xảo, vận dụng lý thuyết vào 
thực tiễn, rèn luyện thói quen vận dụng kiến thức khái quát. 
 Bài tập vật lý là một trong những phương tiện rất quý báu để rèn luyện kỹ 
năng, kỹ xảo vận dụng lý thuyết vào thực tiễn, rèn luyện thói quen vận dụng 
kiến thức khái quát đã thu nhận được để giải quyết các vấn đề của thực tiễn. 
 4. Giải bài tập là một trong những hình thức làm việc tự lực cao của học 
sinh. 
 Trong khi làm bài tập do phải tự mình phân tích các điều kiện của đầu bài, 
tự xây dựng những lập luận, kiểm tra và phê phán những kết luận mà học sinh 
rút ra được nên từ duy của học sinh được phát triển năng lực làm việc tự lực 
nâng cao, tính kiên trì được phát triển. 
 5. Giải bài tập góp phần làm phát triển tư duy sáng tạo của học sinh. 
 Có nhiều bài tập vật lý không chỉ dừng lại trong phạm vi vận dụng những 
kiến thức đã học mà còn giúp bồi dưỡng cho học sinh tư duy sáng tạo. Đặc biệt 
là những bài tập giải thích hiện tượng, bài tập thí nghiệm. 
 6. Giải bài tập vật lý là một phương tiện để kiểm tra mức độ nắm vững 
kiến thức của học sinh. 
 Tuỳ theo cách ra bài tập ta có thể phân loại được các mức độ nắm vững 
kiến thức của học sinh giúp việc đánh giá chất lượng học sinh được chính xác 
II.Phân loại bài tập vật lý 
 Sơ đồ phân loại bài tập vật lí 
 1. Phân loại theo phương tiện giải : 
Bài tập vật 
lí 
Bài tập 
đồ thị 
Bài tập 
thí 
nghiệm 
Bài tập 
định 
lượng 
Bài tập 
định 
tính 
Bài tập 
thí 
nghiệm 
Bài tập 
dự đoán 
hiện 
Bài tập 
giải thích 
hiện 
 2. Phân loại theo mức độ 
chương II. các giải pháp thực hiện 
 Ä khảo sát thực tế. 
 Ä tổ chức chuyên đề. 
 Ä Hướng dẫn học sinh học tập vật lí ở nhà . 
 Ä kiểm tra Đánh giá chất lượng. 
I. khảo sát thực tế. 
 1. Thực trạng trước khi thực hiện đề tài. 
Trước khi thực hiện đề tài qua giảng dạy ở trường THCS Hoà Thạch, qua 
tìm hiểu và trao đổi với đồng nghiệp tôi nhận thấy: 
 - Đa số học sinh ham mê học bộ môn Vật lí, nhưng khi làm các bài tập vật 
lí các em thường lúng túng trong việc định hướng giải, có thể nói hầu như các 
em chưa biết cách giải cũng như trình bày lời giải. 
 Theo tôi, thực trạng nêu trên có thể do một số nguyên nhân sau: 
 + Học sinh chưa có phương pháp tổng quan để giải một bài tập Vật lí. 
 + Học sinh chưa biết vận dụng các kiến thức, định luật Vật lí .... 
 + Nội dung cấu trúc chương trình sách giáo khoa mới hầu như không 
dành thời lượng cho việc hướng dẫn học sinh giải bài tập hay luyện tập ( đặc 
biệt là chương trình vật lí ở các lớp: 6, 7, 8), dẫn đến học sinh không có điều 
Bài tập sáng 
tạo 
Bài tập tổng hợp Bài tập tập 
dượt 
Bài tập vật 
lí 
kiện bổ sung, mở rộng và nâng cao kiến thức cũng như rèn kỹ năng giải bài tập 
Vật lí. 
 2. Số liệu điều tra trước khi thực hiện đề tài. 
Trước khi thực hiện đề tài tôi đã tiến hành kiểm tra và khảo sát đối với 
học sinh ở các lớp: 9A, 8E trường THCS Hoà Thạch bằng một số bài tập cơ bản 
tương ứng với mức độ nội dung kiến thức ở mỗi khối lớp. Kết quả thu được như 
sau: 
III.Tổ CHứC CHUYÊN Đề. 
 Ngoài việc nắm vững kiến thức, để có kỹ năng tốt trong việc giải bài tập 
Vật lí đòi hỏi học sinh phải nắm vữn