SKKN Rèn luyện kĩ năng học và khai thác kiến thức địa lí trên bản đồ ở trung tâm GDTX

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM 
RÈN LUYỆN KĨ NĂNG HỌC VÀ 
KHAI THÁC KIẾN THỨC ĐỊA LÍ 
TRÊN BẢN ĐỒ Ở TRUNG TÂM GDTX 
ĐẶT VẤN ĐỀ 
I. CƠ SỞ LÝ LUẬN. 
Địa lý là ngành khoa học có phạm trù rộng lớn và mang tính ứng 
dụng. Học tập và giảng dạy và nghiên cứu Địa lí đòi hỏi có những kĩ năng 
nhất định. Trong số các kĩ năng Địa lí, có những kĩ năng cơ bản được vận 
dụng phổ biến trong học tập và nghiên cứu Địa lí. Những kĩ năng này được 
trang bị và rèn luyện ngay trong quá trình học tập Địa lí ở nhà Trường phổ 
thông nhằm giúp người học dễ dàng tiếp thu kiến thức, hiểu biết sâu sắc, 
nâng cao trình độ tư duy, khả năng thực hành Địa lí và phục vụ cho các kỳ 
thi, đặc biệt là kỳ thi đối với những lớp cuối cấp. 
Tuy nhiên việc rèn luyện kĩ năng Địa lí trong quá trình giảng dạy 
trong nhà trường không phải là sự tóm tắt nội dung tri thức của khoa học Địa 
lí. Ngoài những tri thức Địa lí mà môn học này còn bao gồm nhiều trí thức 
khác giúp việc học tập, nâng cao hiểu biết thêm về những kiến thức tự nhiên, 
KT - XH và những kĩ năng về bản đồ mà không một môn học nào đề cập tới. 
Rèn luyện kĩ năng học và khai thác bản đồ không những giúp cho học 
sinh lĩnh hội được kiến thức Địa lí một cách nhẹ nhàng, nhanh chóng và ghi 
nhớ lâu bền mà còn là một phương tiện đặc biệt quan trọng để phát triển 
năng lực tư duy nói chung và năng lực tư duy Địa lí nói riêng. Trong khi tập 
sử dụng bản đồ, học sinh phải luôn luôn quan sát, tưởng tượng, phân tích, 
đối chiếu, so sánh, tổng hợp, khái quát hoá, xác lập các mối liên hệ Địa lí tư 
duy của các em luôn luôn hoạt động và phát triển. 
Vậy rèn luyện kĩ năng học và khai thác bản đồ cho học sinh không 
phải ngày một, ngày hai mà cả một quá trình lâu dài, phức tạp, liên tục từ 
lớp này qua lớp khác, đòi hỏi nhiều công sức và sự phố hợp chặt chẽ giữa 
các lớp nhằm đạt được mục tiêu cuối cùng là biết sử dụng bản đồ như là một 
nguồn cung cấp kiến thức mới ở Trường phổ thông. 
Cương vị là một giáo viên giảng dạy ở TT GDTX bản thân tôi cũng 
rất băn khoăn về việc rèn luyện kĩ năng bản đồ cho học sinh đặc biệt phù 
hợp với đối tượng học sinh cũng như phù hợp với phát triển về KT - XH thế 
giới bùng nổ về công nghệ thông tin. Thực vậy, với khuôn khổ đề tài này tôi 
không có tham vọng đề cập tới tất cả các kĩ năng bản đồ của tất cả các loại 
bản đồ trong dạy học Địa lí ở TT GDTX. 
Bản thân là giáo dạy bộ môn Địa lí tôi đã mạnh dạn nêu một số kinh 
nghiệm về kĩ năng bản đồ trong giảng dạy bộ môn Địa lí ở TT GDTX Tỉnh 
Vĩnh Phúc để nhằm giúp học sinh khai thác kiến thức Địa lí có hiệu quả với 
đề tài: 
Rèn luyện kĩ năng học và khai thác kiến thức Địa lí trên bản đồ ở 
Trung tâm GDTX. 
II. THỰC TRẠNG CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU. 
1. Thực trạng. 
Trong quá trình giảng dạy bộ môn Địa lí trong nhà trường, tôi nhận 
thấy rằng việc khai thác kiến thức từ bản đồ, kĩ năng đọc, mô tả các đối 
tượng Địa lí trên bản đồ của học sinh còn rất nhiều hạn chế số lượng học 
sinh có kĩ năng khai thác kiến thức từ bản đồ không nhiều. Đa số học sinh 
còn xem nhẹ việc học Địa lí từ bản đồ và việc khai thác kiến thức từ bản đồ 
là không cần thiết, các em chỉ cần nhớ máy móc những kiến thức thầy cô 
giảng bằng kênh chữ và cứ như thế các em sẽ nhớ kiến thức không sâu, một 
thời gian không lâu sẽ quên ngay. Đây là một thực tế không thể phủ nhận 
được. 
Từ thực tế như hiện nay tôi đã cố gắng tìm ra phương pháp giảng dạy 
học sinh phù hợp để học sinh có thể nắm kiến thức ghi nhớ lâu hơn và việc 
khai thác kiến thức từ bản đồ trở thành kĩ năng, kĩ xảo trong mỗi học sinh. 
2. Kết quả của thực trạng trên. 
Là một giáo viên giảng dạy bộ môn Địa lí tôi đã cố gắng sưu tầm các 
tài liệu, các loại bản đồ nhằm mục đích soạn thảo giáo án điện tử, sử dụng 
bản đồ treo tường lập át lát Địa lí để bài học thêm sinh động, học sinh có thể 
khắc sâu kiến thức hơn. Tuy nhiên tôi đã không ngừng học hỏi từ các đồng 
nghiệp và áp dụng một số biện pháp nhằm cải thiện và khắc phục phương 
pháp dạy học truyền thống từ trước nhằm nâng cao chất lượng học tập, đồng 
thời đó cũng là cách đổi mới phương pháp trong việc dạy và học môn này. 
Qua thực tế tôi nhận thấy kết quả thu được tương đối khả quan kể cả 
giáo viên và học sinh đều nhận thấy rằng việc rèn luyện kĩ năng học và khai 
thác kiến thức từ bản đồ cho học sinh là rất cần thiết. Từ đó học sinh có thể 
nhận biết, đọc và mô tả khai thác tri thức từ bản đồ một cách dễ dàng. Từ 
thực tế như vậy tôi xin được rút ra một vài kinh nghiệm nhỏ. 
Do điều kiện, thời gian, nhiệm vụ chuyên môn và khuôn khổ đề tài tôi 
áp dụng, tổng hợp thành kinh nghiệm trên cơ sở giảng dạy bộ môn Địa lí ở 
TT GDTX Tỉnh Vĩnh Phúc. Để từ đó rèn luyện cho các em những kĩ năng 
học và khai thác kiến thức trên bản đồ để học sinh chủ động hơn trong việc 
lĩnh hội tri thức. 
3. Phương pháp tiến hành. 
Quá trình giảng dạy các bước như sau: 
Bước 1: Phát hiện những hạn chế của học sinh khi học bộ môn Địa lí. 
Bước 2: Áp dụng biện pháp cụ thể và sử dụng những hình ảnh minh 
họa để kích thích những học sinh nhằm khắc phục những hạn chế của học 
sinh. 
Bước 3: Tổng hợp, đúc rút thành kinh nghiệm, biện pháp cụ thể. 
GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ 
I. CÁC GIẢI PHÁP THỰC HIỆN. 
Việc rèn luyện kĩ năng học và khai thác kiến thức Địa lí trên bản đồ 
giúp cho học sinh lĩnh hội được kiến thức Địa lí một cách nhẹ nhàng, nhanh 
chóng và ghi nhớ lâu bền. Chẳng hạn khi học về vị trí Địa lí của một châu 
lục, nếu chỉ nghe một cách thụ động mà giáo viên mô tả thì khó mà lĩnh hội 
và ghi nhớ được, nhưng nếu tự mình được xác định trên bản đồ các điểm cực 
Bắc, cực Nam, cực Đông, cực Tây, tìm xem có những đại dương, những 
biển những vịnh nào bao quanh, những châu lục nào tiếp cậnthì học sinh 
sẽ hiểu được ngay và nhớ được lâu hơn vì đã qua một quá trình suy nghĩ, tìm 
tòi, đối chiếu phân tích, so sánh. Cách học tập tích cực chủ động như vậy, 
năm nay qua năm khác ở nhà Trường phổ thông, chẳng những phương pháp 
học tập nghiên cứu Địa lí. Những kiến thức về Địa lí đại cương lĩnh hội gắn 
với bản đồ dần dần sẽ hình thành nên trong kí ức của các em một cái “nền” 
vững chắc trên đó sẽ được bồi bổ thêm những kiến thức mới mà các em tiếp 
thu được trong học tập và trong cả đời sống. 
Rèn luyện kĩ năng bản đồ phải qua nhiều bước, từ đơn giản đến phức 
tạp, từ thấp lên cao. Cụ thể là qua 5 bước sau đay: 
- Rèn luyện kĩ năng nhận biết, chỉ và đọc trên các đối tượng, Địa lí 
trên bản đồ. 
- Rèn luyện kĩ năng xác định vị trí Địa lí, mô tả từng yếu tố thành 
phần của tự nhiện, KT – XH, chính trị được biểu hiện trên bản đồ. 
- Rèn luyện kĩ năng xác định phương hướng, đo đạc bản đồ. 
- Rèn luyện kĩ năng xác định các mối liên hệ Địa lí trên bản đồ 
- Rèn luyện kĩ năng mô tả tổng hợp Địa lí một khu vực. 
II. BIỆN PHÁP TỔ CHỨC THỰC HIỆN. 
Tuỳ theo đặc thù từng bài học, từng phần trong bài học cụ thể mà giáo 
viên có thể chọn bản đồ phù hợp với nội dung bài học để nhằm khai thác sử 
dụng đúng mục đích đạt hiệu quả cao. Ngoài ra giáo viên cần phải có kiến 
thức về lĩnh vực tin học một cách thành thạo để thao tác soạn giáo án điện tử 
một cách dễ dàng hơn và sử dụng tối đa các bản đồ đã có trong nhà trường 
nhằm nâng cao kĩ năng bản đồ cho học sinh. 
Sau đây tôi xin mạnh dạn đưa ra một số kĩ năng bản đồ trong dạy học 
địa lí ở trung tâm GDTX Tỉnh Vĩnh Phúc: 
1. Rèn luyện kĩ năng nhận biết chỉ đọc các đối tượng Địa lí trên 
bản đồ. 
Các đối tượng Địa lí được biểu hiện trên bàn đồ thuộc nhiều loại: tự 
nhiên, KT-XH có những đối tượng biến đổi rất chậm không đáng kể (các đối 
tượng Địa lí tự nhiên) bên cạnh đó có các đối tượng Địa lí biến động rõ ràng, 
nhanh chóng (đối tượng Địa lí KT - XH) chính vì thế mà rèn luyện cho học 
sinh kĩ năng, xác định trên cái “nên tự nhiên đó các đối tượng Địa lí thộc 
những loại khác nhau”. 
Kĩ năng nhận biết và đọc các đối tượng Địa lí trên bản đồ đơn giản, 
nhưng rất cơ bản. Chính trên cơ sở nắm chắc kĩ năng này mà học sinh sẽ rèn 
luyện các kĩ năng khác một cách thuận lợi hơn. 
Vậy cách thức tiến hành mà trước hết giáo viên cần phải phát âm rõ 
ràng, rành mạch địa danh vừa chỉ trên bản đồ, học sinh theo dõi trên bản đồ 
treo tường, đối chiếu với lược đồ và SGK hoặc bản đồ trong át lát để tìm ra 
đối tượng, sau đó giáo viên tiếp tục viết rõ ràng và bằng chữ to địa danh lên 
bảng vào một góc riêng rồi phát âm lại một cách thong thả và chỉ định một 
vài nhắc lại, sau đó học sinh ghi vào vở Địa lí. Qua đó học sinh vừa nghe, 
vừa nhận, vừa phát âm, vừa viết, các giác quan đều hoạt động nên địa danh 
dễ được ghi vào trí nhớ. Như vậy chúng ta mới chỉ đạt yêu cầu là làm cho 
hoặc sinh đọc đúng và ghi nhớ địa danh. 
Bước tiếp theo và cũng rất khó khăn là học sinh chỉ xem bản đồ và 
làm thế nào để nhận biết và tìm ra đối tượng địa lí cần phải chỉ. Để giúp cho 
học sinh nhận biết và tìm ra được dễ dàng các đối tượng địa lý trên bản đồ 
thì giáo viên cho học sinh nắm được điểm hình thù hoặc kích thước của đối 
tượng vằ đặt câu hỏi: 
Giống cái ghì? Chẳng hạn, bán đảo Xcăngđinavi có hình thù như một 
con hổ, bán đảo Apenin cùng với đảo XiXin giống như một chiếc ủng, bán 
đảo Camsatka như chiếc đuôi của con cáo, Grơnlen là đảo lớn nhất thế giới 
và có băng quanh năm, Việt Nam có hình chữ S. Liên Bang Nga là lãnh thổ 
lớn nhất thế giới 
 Tuy nhiên không phải là tất cả các đối tượng địa lí đều có những đặc 
điểm dễ nhận thấy như vậy. Vì thế biện pháp trên cũng rất hạn chế. 
Kinh nghiệm thực tiễn cho thấy khi tách riêng một đối tượng địa lí và 
vẽ lên bảng hoặc trên giấy, chẳng hạn một con sông, một hòn đảo, một cái 
hồ, thì học sinh rất khó nhận ra. Sở dĩ như vậy là vì khi tri giác một đối 
tượng địa lí trên bản đồ, người ta luôn luôn gắn nó với các đối tượng khác ở 
xung quanh, nó luôn được tri giác trong mối quan hệ với các đối tượng khác, 
trong “môi trường riêng” của nó. Tách nó ra và biểu hiện nó một cách riêng 
lẻ thì nó sẽ trở nên khó nhận ra. 
Ví dụ: Khi quan sát sông Vônga trên bản đồ, hình ảnh của nó luôn 
luôn gắn với toà