Sáng kiến kinh nghiệm Giúp học sinh nhận biết, phân biệt các hình thức văn nghị luận

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM 
GIÚP HỌC SINH NHẬN BIẾT, 
PHÂN BIỆT CÁC HÌNH THỨC 
VĂN NGHỊ LUẬN 
 A. Đặt vấn đề. 
 I. Lời nói đầu. 
 Tích hợp là quan điểm cơ bản của việc đổi mới nội dung chương trình 
SGK và đổi mới phương pháp dạy học trong bé môn Ngữ văn của nhiều năm nay. 
Trong chương trình SGK Ngữ văn THCS, các tác giả biên soạn đã thể hiện rất rõ 
quan điểm tích hợp này ở mọi hình thức: tích hợp ngang giữa các phân môn, tích 
hợp dọc, tích hợp đồng tâm Sự đổi mới này không chỉ giúp học sinh có được 
kiến thức tổng hợp mà còn có kỹ năng tốt hơn trong quá trình học và làm văn. 
 Một trong những nhiệm vụ cơ bản của môn Ngữ văn ở trường phổ thông 
nãichung và ở trường THCS nói chung là phải giúp học sinh hình thành bốn kỹ 
năng cơ bản là: Nghe, nói, đọc, viết; trong đó kỹ năng viết có một vai trò vô cùng 
quan trọng. Nhiệm vụ hình thành kỹ năng viết chính là ở phân môn Tập làm văn, 
chính vì vậy chỉ riêng ở phần tập làm văn ở lớp 9, bên cạnh việc hướng dẫn các 
em viết những văn bản hành chính thông dụng như: Biên bản, Hợp đồng, Thư 
(điện) chúc mừng và thăm hỏi, sẽ đi sâu hơn vào ba kiểu văn bản Thuyết minh, Tự 
sự, Nghị luận, giúp các em biết sử dụng một số biện pháp nghệ thuật và yếu tố 
miêu tả trong văn bản thuyết minh, yếu tố miêu tả và nghị luận, đối thoại, độc 
thoại và độc thoại nội tâm trong văn bản tự sự, phép phân tích và tổng hợp trong 
văn bản nghị luận. Về văn bản nghị luận, các em sẽ được tìm hiểu sâu hơn về hai 
hình thức thường gặp nhất là nghị luận xã hội, một hình thức trước đây chưa 
được chỉ ý đúng mức trong nhà trường và nghị luận văn học với hai dạng cơ thể 
là nghị luận về tác phẩm truyện (hoặc đoạn trích) và nghị luận về một đoạn thơ, 
bài thơ. Nhưng trong thực tế có thể khẳng định rằng thể loại văn nghị luận là một 
thể loại văn khá khó đối với học sinh THCS. Qua quá trình giảng dạy tôi nhận 
thấy rằng một bộ phận lớn học sinh chưa thực sự có kỹ năng xác định luận điểm, 
luận cứ; chưa xác định và phân biệt được các yêu cầu khác nhau của các hình 
thức văn nghị luận. 
 II.Thực trạng của vấn đề nghiên cứu. 
 1.Thực trạng. 
 Là một giáo viên trực tiếp giảng dạy bé môn Ngữ văn ở trường THCS , tôi 
nhân thấy 
 khi giảng dạy phân môn Tập làm văn và cụ thể là kiểu bài văn nghị luận đang tồn 
tại những vấn đề sau: 
 - Một bộ phận không nhỏ giáo viên vẫn quan niệm phân môn Tập làm văn nói 
chung và kiểu bài văn nghị luận nói chung là một kiểu bài khó. Vì vậy khi giảng 
dạy chưa thật sự được chú trọng, thời lượng dành cho thực hành của phân môn 
này chưa thật sự được sử dụng có hiệu quả. Mỗi hình thức nghị luận đều có một 
tiết giành cho luyện nói, nhưng trên thực tế thì giờ luyện nói này chưa thật sự 
được sô dụng đúng với mục đích của giờ luyện nói. 
 - Trong khi giảng dạy giáo viên chỉ chú ý đến nội dung bài học, miễn sao cung 
cấp đầy đủ cho học sinh dung lượng kiến thức trong sách giáo khoa mà ít chú 
trọng đến việc giúp các em hình thành kỹ năng nhận biết, phân biệt các hình thức 
nghị luận để qua đó các em có thể xác định ngay được nội dung yêu cầu của từng 
hình thức nghị luận để áp dụng vào bài văn nghị luận của mình. 
 - Thực tế thì hiện nay ở trong nhà trường nói chung và riêng ở cấp THCS nói 
riêng vẫn còn một bộ phận lớn học sinh có thói quen thụ động, quen nghe, chép 
lại những gì giáo viên nói. Khi làm bài thì phụ thuộc hoàn toàn vào các tài liệu 
học tốt, bài văn mẫu lúc nào cũng có sẵn trên thị trường mà hàn toàn không có 
thói quen suy nghĩ khám phá và tự bộc lộ bản thân. 
 2.Kết quả của thực trạng trên. 
 Từ những thực trạng như trên sẽ dẫn đến kết quả tất yếu là các em dần phụ 
thuộc hoàn toàn vào những tài liệu có sẵn, không chú trọng hoặc không còn hứng 
thú với môn học. Các em không còn khả năng nhận biết, phân biệt các hình thức 
nghị luận. Chính vì vậy mà các em sẽ không nắm được yêu cầu riêng, cụ thể của 
từng hình thức nghị luận, bài nghị luận của các em sẽ không có lập luận chặt chẽ, 
lô gích, thiếu tính thuyết phục. 
 Qua khảo sát chất lượng ở hai lớp 9C, 9D tôi trực tiếp giảng dạy thông qua các 
bài viết, kết quả thu được là: 
Lớp Sĩ 
số 
Kết quả đạt được 
Gỏi % Khá % TB % Yếu % Kém % 
9C 38 1 2,6% 5 13,2% 24 63,2% 8 21% 0 0% 
9D 40 1 2,5% 6 15% 24 60% 9 22,5% 0 0% 
 Từ kết quả nh­ trên, bằng kinh nghiệm giảng dạy thực tế của bản thân tôi đưa 
ra một vài biện pháp nho nhỏ để nhằm nâng cao hiệu quả của việc dạy và học các 
hình thức văn nghị luận ở trường THCS. 
B.Giải quyết vấn đề 
 I. Các giải pháp thực hiện. 
 1.Nghị luận là gì? 
 Nghị luận nghĩa bàn và nhận định, đánh giá về một tình hình, một vấn đề 
nào đó(Từ điển Tiếng Việt). 
 2. Phân loại: 
 Có hai loại Nghị Luận: 
 + Nghị luận chính tri, xã hội. 
 + Nghị luận văn chương. 
 Nghị luận về một sự việc hiện tượng trong đời sống xã hội là nghị luận chính 
trị, xã hội. 
 Ví dụ: Bàn luận về " Không có gì quý hơn độc lập tự do" là nghị luận chính 
trị. Nghị luận về thói đố kị, lòng khoan dung, lòng nhân ái, tƯ tham nhũng... là 
nghị luận xã hội. Nghị luận tục ngữ là nghị luận xã hội, nh­ :"Uống nước nhớ 
nguồn"; "Tốt danh hơn lành áo", " Có công mài sắt có ngày nên kim", v.v.. 
 3.Thế nào gọi là văn nghị luận? 
 Nghị luận là kiểu bài, là phương pháp nghị luận sử dụng thao tác bàn bac, 
phân tích giúp người đọc, người nghe hiểu đúng, hiểu sâu, hiểu rộng một vấn đề, 
chỉ rõ vấn đề ấy là đúng hay là sai, tốt hay xấu, cũ hay mới...đồng thời giúp người 
nghe, người đọc có thái độ đúng, hành động đúng đối với vấn đề đang nghị luận. 
 Chính vì vậy, một bài nghị luận phải đạt được ba mục tiêu cụ thể nh­ sau: 
 - Một là, Phân biệt rõ đúng, sai, tốt, xấu, cũ mới... của vấn đề. 
 - Hai là, mở rộng, khơi sâu tầm nhận thức, sự hiểu biết về vấn đề đó. 
 - Ba là, xác định rõ thái độ, tình cảm, hành động đúng đắn khi đối diện với 
vấn đề ấy. 
 4. Các thao tác nghị luận. 
 Một bài nghị luận phải nâng vấn đề có ý nghĩa khái quát, có giá trị lý luận và 
thực tiễn trên cơ sở một quan điểm, một lập trường nhất định. 
 Để đạt được ba mục tiêu của bài nghị luận, người viết phải sử dụng thao tác 
nghị luận kết hợp với thao tác giải thích và thao tác chứng minh. 
 Muốn phân biệt vấn đề đúng hay sai, tốt hay xấu, cũ hay mới, ta phải giải 
thích, phải trả lời thoả đáng các câu hỏi: Nghĩa là gì? nh­ thế nào? tại sao? Vì 
sao? 
 Muốn mở rộng, khơi sâu tầm nhận thức, sự hiểu biết về vấn đề đó ta phải bàn 
luận, so sánh, đối chiếu lý luận với thực tế, nghĩa là ta phải bb×nh, phải luận kết 
hợp với chứng minh. 
 Việc kết hợp thao tác, thao tác chứng minh với thao tác bình và luận trong một 
bài văn nghị luận mang tính tất yếu. Vì thế, một bài nghị luận nếu viết nông cạn 
chẳng khác gì một bài văn giải thích được thêm thắt một vài dẫn chứng. 
 5.Ba bước của một bài văn nghị luận. 
 Trong thân bài của bài nghị luận , cần lần lượt phát triển theo ba bước nh­ 
sau: 
 - Bước một, phải giải thích rõ vấn đề. Một từ ngữ khó, một khái niệm mới 
cần được giải thích rõ. Nghĩa đen, nghĩa bóng, ý nghĩa của vấn đề phải được giải 
thích cụ thể. Bước một giải thích này được coi nh­ soi sáng vấn đề là bước rất cần 
thiết. 
 - Bước hai, phải bình để chỉ rõ đúng sai, tốt xấu, cũ mới, của vấn đề. Tại sao 
đúng(sai)? Đúng sai nh­ thế nào? Phải có lý lÊ trên một quan điểm lập trường 
nhất định. Phần bình thể hiện rõ cái yêu, cái ghét, sự tiến bộ hay lạc hậu, hạn chế 
về mặt nhận thức, về tư tưởng, tình cảm của người bình luận. Phần bình cần sự 
sắc sảo. 
 - Bước ba, phải luận, nghĩa là phải bàn bạc, bàn luận, so sánh, đối chiếu khơi 
sâu, mở rộng vấn đề; đặt vấn đề trong nhiều mối tương quan về gia đình, xã hội, 
lịch sử, về lý luận, về thực tiễn để bàn luận cho thoả đáng. Bước ba của một bài 
văn nghị luận chính là nơi để phân biệt mức độ, chất lượng của trình độ của bài 
văn, của người viết. 
 *Chú ý: Ba bước của một bài nghị luận cần rạch ròi trong nhận thức. 
Những bài nghị luận một câu tục ngữ, mét câu ca dao, một ý kiến ngắn... thường 
thường ở thân bài nên tiến hành theo trình tự ba bước. 
 Đối với những vấn đề bình luận về một vấn được trích dẫn trong một câu dài 
có nhiều vỊ, ta phải: 
 - Có lúc gộp bước 2 và 3, kết hợp nghị luận trong từng vỊ. 
 - Có lúc phải gộp cả ba bước trong từng vỊ cụ thể. 
 - Đọc các bài văn minh hoạ sẽ thấy rõ sự sáng tạo trong văn nghị luận phản ánh 
trí tuệ và độ thông minh, nhạy cảm của người học sinh. 
 6.Dàn ý một bài văn nghị luận. 
 a,Mở bài: 
 Cần có hai nhân tố sau, gắn liền với nhau, hô ứng nhau: dẫn, nhập. 
 - Dẫn: là dẫn dắt hướng về luận đề. Cần đúng hướng chưa vội nêu bật ý nghĩa 
của vấn đề. Có nhiều cách dẫn dắt nh­ nêu xuất xứ của vấn đề, hoặc nêu hoàn 
cảnh( xã hội, lịch sử, nghệ thuật, học thuật... ) của vấn đề xuất, hiện, nảy sinh. 
Cũng có thể nêu mục đích của vấn đề phải nghị luận. Cũng có trường hợp sử 
dụng cách so sánh, nghi vấn hoặc tương phản, ...nói chung là cần biến hoá linh 
hoạt. 
 - Nhập: là nhập đề. Dẫn với gắn liền với nhập nh­ hình với bóng. Nhập tức là 
nêu vấn đề phải bình luận. Nếu danh ngôn, câu văn, câu thơ, ca dao, tục ngữ... 
được chỉ định trong đề bài, thì ta phải giới thiệu trích dẫn và đặt trong dấu ngoặc 
kép. 
 - Mở bài bài văn nghị luận cần thể hiện một phong độ và sư sâu sắc. 
 b,Thân bài: Có ba bước sau. 
 - Bước 1: Phải giải thích vấn đề. Giải thích nghĩa đen, nghĩa bóng, rót ra ý nghĩa 
của vấn đề. Tục ngữ, ca dao thì phải giải thích nghĩa đen, nghĩa bóng. Câu văn, 
câu danh ngôn, câu thơ (Đặc biệt là thơ cổ)... thì ta phải giải thích từ khó, khái 
niệm, để từ đó tìm ra hàm nghĩa, nội dung ý nghĩa. Không thể đơn giản bước 1, 
nỊu là nghị luận ca dao, tục ngữ, thơ văn cổ. 
 - Bước 2: là bình. 
 Nghĩa là phải khẳng định vấn đề đúng hay sai. Dùng lý lẽ để phân tích đúng 
sai của vấn dÒ. Chỉ ra được nguyên nhân: Tai sao đúng? Vì sao sai? Đúng sai nh­ 
thế nào? NÕu thiếu lý lÊ hoặc lý lÊ nông cạn, nếu thiếu kiến thức hoặc hiểu biết 
lờ mờ, thì làm sao mà bình, mà khen mà chê được. Có lúc người viết phải sử 
dụng một vài dẫn chứng để