SKKN Tiếp cận “Bài ca ngất ngưởng” của Nguyễn Công Trứ ở phương diện giọng điệu trữ tình

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐỒNG NAI 
TRƯỜNG THPT NGUYỄN HỮU CẢNH 
 Mã số: ................................ 
 (Do HĐKH Sở GD&ĐT ghi) 
SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM 
TIẾP CẬN “BÀI CA NGẤT NGƯỞNG” CỦA 
NGUYỄN CÔNG TRỨ Ở PHƯƠNG DIỆN 
GIỌNG ĐIỆU TRỮ TÌNH. 
 Người thực hiện: TRẦN THỊ PHƯƠNG DUNG. 
 Lĩnh vực nghiên cứu: 
 - Quản lý giáo dục: 1 
 - Phương pháp dạy học bộ môn: ............................. R 
 (Ghi rõ tên bộ môn) 
 - Lĩnh vực khác: ....................................................... 1 
 (Ghi rõ tên lĩnh vực) 
 Có đính kèm: Các sản phẩm không thề hiện trong bản in SKKN 
 1 Mô hình 1 Phần mềm 1 Phim ảnh 1 Hiện vật khác 
Năm học: 2011-2012 
SƠ LƯỢC LÝ LỊCH KHOA HỌC 
I. THÔNG TIN CHUNG VỀ CÁ NHÂN 
1. Họ và tên: TRẦN THỊ PHƯƠNG DUNG 
2. Ngày tháng năm sinh: 26-07-1977 
3. Nam, nữ: Nữ 
4. Địa chỉ: 120/2, Khu phố 7, phường Tân Hòa, thành phố Biên Hoà, 
tỉnh Đồng Nai. 
5. Điện thoại: 061.3834289 (CQ)/ (NR); ĐTDĐ: 01235527846 
6. Fax: E-mail: dungtran@nhc.edu.vn 
7. Chức vụ: Giáo viên 
8. Đơn vị công tác: Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh 
II. TRÌNH ĐỘ ĐÀO TẠO 
- Học vị (hoặc trình độ chuyên môn, nghiệp vụ) cao nhất: Cử nhân 
- Năm nhận bằng: 2000 
- Chuyên ngành đào tạo: Sư phạm Ngữ văn 
III. KINH NGHIỆM KHOA HỌC 
- Lĩnh vực chuyên môn có kinh nghiệm: giảng dạy. 
 Số năm có kinh nghiệm: 11 
- Các sáng kiến kinh nghiệm đã có trong 5 năm gần đây: 01 
I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI: 
 Trong chương trình Ngữ văn lớp11, học sinh được tiếp cận với khá 
nhiều tác phẩm thơ trữ tình cả ở phần văn học trung đại và phần văn học 
hiện đại. Cái tôi trữ tình ở mỗi giai đoạn lại được thể hiện dưới nhiều hình 
thức nghệ thuật và giọng điệu khác nhau, tạo nên những phong cách, cá 
tính độc đáo riêng cho từng nhà thơ. Nắm được nội dung và hình thức nghệ 
thuật của thơ trữ tình không phải là điều dễ dàng đối với học sinh. Bởi vì 
có nhiều học sinh chỉ quan tâm đến nội dung mà xem nhẹ hoặc không tìm 
hiểu hình thức nghệ thuật của bài thơ. Điều này dẫn đến một thực trạng là 
học sinh không thấy hết được cái hay, cái độc đáo của thơ trữ tình cả về 
nội dung lẫn hình thức nghệ thuật nên thường diễn nôm thơ trữ tình khi 
cảm nhận thơ. Chính vì thế, trong quá trình giảng dạy và tiếp xúc với học 
sinh, tôi nhận thấy một trong những yếu tố quan trọng giúp học sinh có thể 
cảm nhận thơ trữ tình tốt hơn đó là giúp các em nắm được sự đa dạng của 
giọng điệu trong thơ trữ tình. 
 Hơn nữa, giọng điệu trong thơ trữ tình ở những giai đoạn văn học 
khác nhau lại có những đặc trưng khác nhau. Vì vậy, trong phạm vi giới 
hạn của đề tài, tôi xin có một vài đóng góp ý kiến về việc tiếp cận bài ca 
trù “Bài ca ngất ngưởng” của Nguyễn Công Trứ ở phương diện giọng 
điệu trữ tình để phần nào giúp hoc sinh nắm bắt tác phẩm một cách dễ 
dàng hơn. 
II.TỔ CHỨC THỰC HIỆN ĐỀ TÀI: 
1.Cơ sở lí luận: 
Theo GS Trần Đình Sử: giọng điệu nhà thơ là biểu thị lập trường, tư 
tưởng, cảm xúc chủ thể, là nguyên tắc lí giải và chiếm lĩnh hiện thực của 
thi nhân. Hoàng Ngọc Hiến thì cho rằng: giọng điệu là một yếu tố “động”, 
thể hiện thần thái, phong cốt của nghệ sĩ. Nguyễn Đăng Mạnh nhìn nhận: 
giọng điệu là một yếu tố quan trọng tạo nên phong cách nghệ sĩ. 
Giọng điệu cũng là một lĩnh vực được M.B.Khrav-chenko đặc biệt 
quan tâm. Trong “Cá tính sáng tạo của nhà văn và sự phát triển của văn 
học” ông cho rằng: giọng điệu là một yếu tố cơ bản của phong cách nghệ 
thuật, một nhà văn tài năng bao giờ cũng phải tạo ra được một giọng điệu 
độc đáo, giọng điệu gắn với cảm hứng chủ đạo, góp phần tăng giảm hiệu 
suất cảm xúc của tác phẩm văn chương, giọng điệu thể hiện ở nhiều cấp 
độ khác nhau: từ ngữ, kết cấu, cách thức tạo nhịp, gieo vần, cách sử dụng 
môtip và xây dựng hình tượng  
Như vậy, giọng điệu trong thơ trữ tình là sản phẩm sáng tạo đích 
thực của nhà thơ. Giọng điệu kết hợp với các yếu tố hình thức khác nhau 
tạo âm hưởng chung cho cả bài. Bên cạnh giọng điệu cá nhân còn có giọng 
điệu của thời đại. Giọng điệu cá nhân chịu sự quy định, ảnh hưởng của thời 
đại đồng thời cũng góp phần làm phong phú, hoặc thay đổi cấu trúc giọng 
điệu thời đại. 
2.Nội dung,biện pháp thực hiện các giải pháp của đề tài: 
2.1.Khái quát về thơ trữ tình: 
Thơ là một thể loại văn học ra đời rất sớm, phạm vi phổ biến sâu 
rộng, tác động đến người đọc bằng sự nhận thức cuộc sống, những liên 
tưởng, tượng phong phú. Thơ chú trọng đến cái đẹp, phần thi vị của tâm 
hồn con người và cuộc sống khách quan. Vẻ đẹp và tính chất gợi cảm, 
truyền cảm của thơ được tạo nên bởi ngôn ngữ cô đọng, hàm súc, giàu 
hình ảnh, nhạc điệu 
Thơ trữ tình đi sâu vào tâm tư, tình cảm, những chiêm nghiệm của 
con người về cuộc đời. Là tấm gương của tâm hồn, tiếng nói của tình cảm 
con người, những rung động của trái tim trước cuộc đời. Lê Quý Đôn 
khẳng định: “thơ phát khởi từ trong lòng người ta”. Đuy Be-lây thì cho 
rằng “thơ là người thư kí trung thành của những trái tim”. Để cảm nhận 
được cái hay, cái đẹp của thơ, ta không thể không nhìn nhận tầm quan 
trọng của giọng điệu trong thơ trữ tình. 
2.2 Giọng điệu trong thơ trữ tình: 
-Giọng điệu là yếu tố cơ bản tạo nên phong cách nghệ thuật, thể hiện 
lập trường xã hội, thái độ, tình cảm, thị hiếu thẩm mĩ, sở trường ngôn ngữ 
tác giả. Nó gắn chặt với đối tượng giao tiếp và cách thức tổ chức lời lẽ diễn 
đạt. 
-Giọng điệu thơ được trợ giúp của nhiều yếu tố như: ngữ điệu, nhịp 
điệu và nhạc điệu.Vì vậy, khi tìm hiểu thơ trữ tình, cần giúp học sinh phân 
định được sự khác nhau giữa các yếu tố này: 
+Ngữ điệu: là một phạm trù của ngôn ngữ học, thực hiện các chức 
năng phân biệt các kiểu thông báo, phân biệt các bộ phận của phát ngôn. 
Giọng điệu và ngữ điệu có mối quan hệ chi phối và phụ thuộc lẫn nhau. 
+Nhịp điệu: là sự lặp lại có tính chất chu kì, cách quãng hoặc luân 
phiên theo thời gian của các hiện tượng ngôn ngữ nhằm thể hiện sự cảm 
nhận thẩm mĩ về thế giới trong sự vận động của nó. Maiacovxki đã từng 
khẳng định: “Nhịp điệu là sức mạnh cơ bản, năng lượng cơ bản của câu 
thơ.” 
+Nhạc điệu: được tổ chức nhờ nhiều yếu tố: ngắt nhịp, gieo vần, 
phối thanhlàm cho câu văn thêm hay, thêm réo rắt và trầm bổng 
2.3 Giọng điệu trữ tình trong thơ ca trung đại: 
Như chúng ta đã biết, văn học trung đại mang tính quy phạm rất cao. 
Điều này thể hiện rất rõ ở cả nội dung và hình thức nghệ thuật của tác 
phẩm. Vì vậy, tài nghệ của các nhà thơ trung đại được bộc lộ chủ yếu ở 
việc dùng từ, đặt câu, nghệ thuật điểm nhãn, tạo sự cân xứng, hài hòa trong 
thơ... 
 V.Zhirmunxk đã từng nhận xét: nhà thơ trung đại ít có nhu cầu bộc 
lộ cá tính, các thi nhân trung đại tập trung làm thơ hơn là sáng tạo thơ. 
Không có ý thức bộc lộ, giải phóng cá tính bởi thế thơ trữ tình trung đại là 
thơ trữ tình điệu ngâm. Con người trong thơ trung đại là con người siêu cá 
thể chứ không phải con người phi ngã. Con người tồn tại như một phần 
của vũ trụ, quan hệ gắn bó, cảm ứng lẫn nhau. 
Nhưng trong thực tế, văn học trung đại ở thời kì cuối đã xuất hiện 
nhiều tài năng lỗi lạc, tạo nên những giọng điệu thơ ca hết sức độc đáo. 
Yếu tố cá nhân bắt đầu manh nha bộc lộ qua thể Hát nói. Với thơ hát nói, 
mặc dù thiếu vắng chủ thể trữ tình dưới dạng trực tiếp nhưng tính cách chủ 
thể đã in hằn lên câu chữ, khẩu khí, giọng điệu: đó là con người ngạo nghễ, 
ngang tàng, thoát khỏi mọi cương tỏa, thách thức với cuộc đời, khẳng định 
tài năng, phẩm chất. Điều này thể hiện rõ trong “Bài ca ngất ngưởng” của 
Nguyễn Công Trứ. 
2.4. Giọng điệu trữ tình trong “Bài ca ngất ngưởng” –Nguyễn Công 
Trứ. 
BÀI CA NGẤT NGƯỞNG 
-Nguyễn Công Trứ- 
Vũ trụ nội mạc phi phận sự, 
Ông Hi Văn tài bộ đã vào lồng. 
Khi Thủ khoa, khi Tham tán, khi Tổng đốc Đông, 
Gồm thao lược đã nên tay ngất ngưởng. 
Lúc bình Tây, cờ đại tướng, 
Có khi về Phủ doãn Thừa Thiên. 
Đô môn giải tổ chi niên, 
Đạc ngựa bò vàng đeo ngất ngưởng. 
Kìa núi nọ phau phau mây trắng, 
Tay kiếm cung mà nên dạng từ bi. 
Gót tiên theo đủng đỉnh một đôi dì, 
Bụt cũng nực cười ông ngất ngưởng. 
Được mất dương dương người tái thượng, 
Khen chê phơi phới ngọn đông phong. 
Khi ca, khi tửu, khi cắc, khi tùng, 
Không phật, không tiên, không vướng tục. 
Chẳng Trái, Nhạc cũng vào phường Hàn Phú, 
Nghĩa vua tôi cho vẹn đạo sơ chung. 
Trong triều ai ngất ngưởng như ông! 
Cũng như những bài ca trù khác , “ Bài ca ngất ngưởng” có sự kết 
hợp của cả yếu tố Hán văn và Việt văn. Giọng điệu vừa nghiêm trang vừa 
hóm hỉnh. Qua đó, chân dung nhân vật trữ tình được tái hiện khá đầy đủ 
với hình ảnh “Ông ngất ngưởng” trên con đường hoạn lộ và ngay cả khi 
cáo quan về hưu. “Ngất ngưởng” ngay trong cả suy nghĩ hành động. 
2.4.1. Tìm hiểu về tác giả : 
Nguyễn Công Trứ (1778 – 1858), tự Tồn Chất, hiệu Ngộ Trai, biệt 
hiệu Hi Văn, xuất thân trong một gia đình Nho học, người làng Uy Viễn, 
huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh. Từ nhỏ đến năm 1819, ông sống trong 
nghèo khó và chính thời gian này, ông có điều kiện tham gia sinh hoạt hát 
ca trù vốn khá phát triển ở làng Cổ Đạm gần làng ông. 
Năm 1819, ông thi đỗ Giải nguyên và được bổ làm quan. Nhưng con 
đường hoạn lộ của ông không được bằng phẳng. Ông được thăng chức và 
bị giáng chức thất thường, có lúc được bổ nhiệm làm Tổng đốc Hải An, có 
lúc bị giáng chức làm lính thú ở Quảng Ngãi. 
Là nhà nho tài tử, cá tính độc đáo, sống bản lĩnh, phóng khoáng, tự 
tin. Khí phách ngang tàng nhiều lúc trở thành ngông nghênh. Đây cũng là 
biểu hiện của một ý thức cá nhân phóng túng, thấy mình hơn người. 
Sáng tác nhiều thể loại nhưng ông đặc biệt yêu thích và sở trường 
thể hát nói. Ông là người đầu tiên đã có công đem đến cho hát nói một nội 
dung phù hợp với chức năng và cấu trúc của nó. Góp phần quan trọng cho 
việc phát triển thể hát nói trong văn học Việt Nam. 
2.4.2. Tìm hiểu tác phẩm : 
*Hoàn cảnh sáng tác: 
Bài thơ được viết trong thời kì tác giả cáo quan về hưu, ở ngoài 
vòng cương tỏa của quan trường và những ràng buộc lễ giáo phận sự, có 
thể bộc lộ hết tâm tư phóng khoáng của bản thân đồng thời là