SKKN Phương pháp khai thác và sử dụng kênh hình trong dạy học Sinh học và một số hình ảnh, sơ đồ trong chương Di truyền - Biến dị

 1
Sở Giáo dục và Đào tạo 
Trường THPT số 3 Bảo Thắng 
SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM 
Tên đề tài: Phương pháp khai thác và sử dụng kênh hình 
trong dạy học sinh học và một số hình ảnh, sơ đồ trong chương 
di truyền - biến dị 
Tên tác giả: Trần Thế Sơn 
Năm học 2011 - 2012 
 2
I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI 
Để nâng cao chất lượng và hiệu quả dạy học, người giáo viên phải luôn 
tìm tòi, nghiên cứu và sưu tầm tài liệu tham khảo, các phương tiện dạy học 
nhằm minh họa cho các khai niệm, các mạnh đề, giúp học sinh có hứng thú 
học hơn, tiết dạy không bị nhàm chán. Sinh học là một môn học thực nghiệm 
vì vậy việc sử dụng các phương tiện dạy học như các mô hình, tranh ảnh, các 
thí nghiệm chứng minh là hết sức cần thiết và được sử dụng phổ biến. 
Trong những năm vừa qua các cơ quan chỉ đạo giáo dục đã triển khai 
chỉ đạo tích cực việc sử dụng thiết bị dạy học trong các giờ lên lớp và đã đầu 
tư lớn về cơ sở vật chất thiết bị cho các trường học nhằm nâng cao hiệu quả sử 
dụng thiết bị dạy học trong các giờ lên lớp. 
 Tuy nhiên việc khai thác và sử dụng đúng, hợp lý các giáo cụ này thì 
chưa hẳn các giáo viên đã có thời gian để đầu tư nghiên cứu kỹ và sử dụng 
hiệu quả vào bài dạy . Trong rất nhiều các giáo cụ, hình ảnh được xem là 
tương đối cổ điển nhưng lại là phương tiện phổ biến và tất yếu, đặc biệt là các 
hình ảnh, sơ đồ mô tả trong sách giáo khoa. 
Hiện nay việc sử dụng mạng internet đã giúp còn người làm được rất 
nhiều việc trong đó mỗi giáo viên khi soạn giáo án có thể dễ ràng dowload 
được những hình ảnh trực quan để minh họa cho bài giảng của mình. Nhưng 
việc lựa chọn hình ảnh nào và sử dụng nó như thế nào cho phù hợp với đối 
tượng học sinh thì lại rất khó đòi hỏi người giáo viên phải suy nghĩ, lựa chọn 
một cách hợp lý. 
Trong chương trình sinh học được cấu trúc theo hình xoắn trôn ốc, kiến 
thức lớp 12 là tổng hợp của kiến thức từ lớp 6 đến lớp 11 đông thời đây là 
kiến thức trọng tâm trong các đề thi tốt nghiệp và thi Đại học, cao đẳng. Nội 
duing kiến thức của một bài trong chương trình sinh học lớp 12 rất dài, nhiều 
nội dung phải vận dụng kiến thức cũ đã học vì vậy đồi hỏi người giáo viên 
 3
phải làm thế nào trong thời gian quy định giúp học sinh lĩnh hội được đầy đủ 
kiến thức theo yêu cầu đề ra. 
 Suy nghĩ từ những lý do trên, tôi đã cố gắng tìm hiểu để sử dụng và khai 
thác hợp lý kênh hình sách giáo khoa môn sinh học nói chung và đặc biệt là 
phần di truyền học lớp 12 nói riêng. Do phạm vi đề tài nên tôi chỉ trình bày 
minh họa một bài và cung cấp một số hình ảnh trực quan trong chương I di 
truyền học – biến dị lớp 12 để các đồng nghiệp có thể tham khảo cụ thể như 
sau: 
 4
 II. NỘI DUNG 
I. Khai thác và sử dụng hình ảnh trong bài Phiên mã – Dịch mã (bài 2- 
lớp 12) 
A. Hình 2.1: Sơ đồ quá trình phiên mã (2 ảnh): 
Điểm khởi đầu 
Chiều di chuyển của enzim 
tổng hợp kéo dài ARN 
Điểm kết thúc 
 5
* Khai thác: 
- Diễn biến phiên mã có mấy giai đoạn? 
- Enzim nào tham gia vào phiên mã? 
- Phiên mã bắt đầu ở vị trí nào trên đoạn ADN hay gen? 
- Chiều của mạch khuôn tổng hợp mARN ? Có gì khác với nhân đôi ADN? 
- Chiều tổng hợp và nguyên tắc nào được thực hiện trong phiên mã? 
- Kết quả của phiên mã? 
(* Phần trả lời: 
- Có 3 giai đoạn: khởi đầu, kéo dài, kết thúc 
- Enzim ARN polimeraza tham gia vào quá trình phiên mã. 
- Phiên mã bắt đầu từ điểm khởi đầu đứng trước gen phía đầu 3’ của mạch mã 
gốc) 
ARN polimeraza 
Mạch bổ sung 
Mạch khuôn 
Các nu tự do 
Hướng phiên mã 
Nu cấu tạo nên ARN 
 6
- Chiều của mạch khuôn tổng hợp là 3’Æ5’, Trong nhân đôi ADN thì cả 2 
mạch đơn đều dùng làm mạch khuôn tổng hợp. 
- Phân tử ARN được tổng hợp theo chiều 5’Æ3’, nguyên tắc bổ sung được 
thực hiện: A-U, G-X. 
- Kết quả: sau 1 lần phiên mã tạo ra 1 phân tử ARN .) 
B. Hình 2.2: Qúa trình dịch mã ở sinh vật nhân sơ: 
* Khai thác: 
- Codon mở đầu trên mARN là gì? Tương ứng với aa nào ở sv nhân sơ? 
- Anticodon có ở phân tử nào? 
- Mối liên quan giữa cođon và anticodon? 
- Tiểu phần nào tiếp xúc trước với mARN? 
- Liên kết peptit đầu tiên xảy ra giữa 2 aa nào? 
-Riboxom dịch chuyển theo chiều nào trên mARN?, một lần dịch chuyển 
tương ứng bao nhiêu codon? 
- Các codon kết thúc? 
Mã kết thúc Mã mở đầu (AUG)
tARN
Chuỗi 
polipeptit đang 
tổng hợp 
F.Met 
 7
- Khi nào thì 2 tiểu phần của riboxom tách nhau trong quá trình sinh tổng hợp 
protein? 
(* Phần trả lời: 
- Codon mở đầu là AUG, tương ứng với aa foocmin metionin. 
- Anticodon có ở tARN. 
- Anticodon tương ứng sẽ bổ sung với codon trong quá trình dịch mã. 
- Tiểu phần bé của Riboxom tiếp xúc trước với mARN. 
- Liên kết peptit đầu tiên xảy ra giữa aa mở đầu foocmin metionin và aa thứ 
nhất 
- Riboxom dịch chuyển theo chiều 5’Æ3’ trên m ARN. 1 lần dịch chuyển 
tương ứng với 1 codon. 
- UGA, UAG,UAA. 
- Khi riboxom tiếp xúc với 1 trong 3 mã kết thúc thì 2 tiểu phần của chúng 
tách nhau.) 
II. Một số hình ảnh, sơ đồ tham khảo trong chương di truyền học – biến dị . 
1/ Nhân đôi của ADN 
 8
2/ Sơ đồ cơ chế điều hoà hoạt động của operon Lac ở E. coli 
I. ỨC CHẾ: 
 Gen điều hoà (R) 
P R P O Z Y A 
Enzim tháo xoắn 
Enzim AND polimeraza 
Enzim Helicaza 
chiều tháo 
xoắn 
Enzim 
Ligaza 
Enzim ADN 
polimeraza 
Enzim ARN 
Polimeraza 
Đoạn mồi 
Mạch liên tục Mạch gián đoạn 
Vùng khởi động (P) 
Vùng vận hành (O)
Các gen cấu trúc (Z,Y,A) 
Các phân tử protein hỗ 
trợ nhận dạng liên kết 
 9
Phiên mã và dịch mã 
 Không phiên mã 
II.HOẠT ĐỘNG: 
 Gen điều hoà (R) 
P R P O Z Y A 
Phiên mã và dịch mã Phiên mã và dịch mã 
 Bất hoạt 
Chất ức chế 
Vùng vận hành (O) 
Các gen cấu trúc (Z,Y,A) 
Chất ức chế 
Vùng khởi động (P) 
Các pro tạo thành bởi Z,Y,A 
Lactozơ 
 10
 3/ Sơ đồ các dạng đột biến điểm 
 I. 
 ATGAAGTTT 
 TAXTTXAAA 
 AUGAAGUUU 
 - Met- Lys –Phe  
 II. 
 ATGAAGTTT 
 TAXTTXAAA 
 AUGAAGUUU 
 - Met- Lys –Phe  
III. 
 ATGAAGTTT 
 TAXTTXAAA 
 AUGAAGUUU 
 - Met- Lys –Phe  
IV. 
 ATGAAGTTT 
 11
 TAXTTXAAA 
 AUGAAGUUU 
 - Met- Lys –Phe  
4/ Cấu trúc hiển vi của NST 
* Các mức cấu trúc siêu hiển vi của NST 
Tâm động
Các cromatit 
 12
5/ Một số dạng đột biến cấu trúc NST 
ADN xoắn kép 
Sợi cơ bản 
Sợi nhiễm sắc 
Vùng xếp cuộn 
Cromatit 
NST ở kì giữa 
 13
6/ Sơ đồ hình thành giao tử khi chuyển đoạn tương hỗ của NST: 
7/ Các dạng đột biến lệch bội (Ruồi giấm 2n=8) 
Mất đoạn 
Chuyển đoạn 
Đảo đoạn 
NST bình thường 
NST 18
NST 18+13
NST 13+18
NST13
 ** 
,, .. 
// * 
,, .. 
// ** 
,,, .. 
 14
III. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 
1. Kết luận: 
Do phạm vi của đề tài sáng kiến kinh nghiệm nên tôi chỉ xin đưa ra hình 
ảnh và phương pháp khai thác chúng trong bài phiên mã – dịch mã và trao đổi 
với đồng nghiệp một số hình ảnh trong phần di truyền – biến dị để trong quá 
trình dạy học, thiết kế bài giảng các đồng nghiệp có thể tham khảo và khai 
thác phù hợp với đối tượng học sinh trường mình. 
// ** 
,, . 
/ * 
,, .. 
// *** 
,,, .. 
TB thể 0 nhiễm TB thể 1 nhiễm TB thể 3 nhiễm 
TB thể bốn nhiễm TB thể 1 nhiễm kép TB thể 3 nhiễm kép 
 15
2. Kiến nghị: 
Sinh học là môn khoa học thực nghiệm vì vậy việc sử dụng các hình ảnh , các 
mô hình, thí nghiệm vào các giờ dạy là hết sức cần thiết. Tôi xin đề nghị các 
đồng nghiệp tăng cường khai thác các hình ảnh, các mô hình, thí nghiệm để 
trong các đợt bồi dưỡng chuyên môn hè, các hội thảo chuyên đề có thể trao 
đổi giữa các trường nhằm nâng cao chất lượng dạy học của bộ môn.