SKKN Một số biện pháp nâng cao hiệu quả giảng dạy thực hành “Quan sát một số vi sinh vật” Sinh học 10 - Ban cơ bản ở Trường THPT số 2 Si Ma Cai

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM 
ĐỀ TÀI 
MỘT SỐ BIỆN PHÁP 
NÂNG CAO HIỆU QUẢ GIẢNG DẠY 
THỰC HÀNH “QUAN SÁT MỘT SỐ VI SINH VẬT” 
SINH HỌC 10 - BAN CƠ BẢN 
Ở TRƯỜNG THPT SỐ 2 SI MA CAI 
Tổ chuyên môn: Tự nhiên 
 Họ và tên: Trần Phương Quy 
 Giáo viên môn: Sinh học 
N¨m häc: 2011 - 2012 
PHẦN I. MỞ ĐẦU 
I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI 
1. Cơ sở lí luận: 
Trong những năm gần đây, yêu cầu đổi mới nội dung SGK và đổi mới 
phương pháp dạy học là yêu cầu bắt buộc đối với các bộ môn. Với môn Sinh học 
là môn khoa học với những kiến thức phục vụ rất thiết thực cho cuộc sống, để 
tăng hiệu quả của việc chủ động tiếp thu kiến thức của HS, SGK Sinh học 10 đã 
được biên soạn theo hướng đổi mới nội dung cũng như phương pháp dạy học 
trong đó có tăng thời lượng các giờ thực hành lên, sự điều chỉnh đó đã có tác 
dụng rất tích cực làm tăng hứng thú học tập của HS đối với bộ môn, kích thích 
được sự tìm tòi, sáng tạo, khám phá cái mới lạ nhưng rất gần gũi trong cuộc 
sống ở xung quanh các em. Để có tác dụng đó GV cần phải lựa chọn biện pháp 
tổ chức giảng dạy các tiết thực hành hợp lí, có hiệu quả. 
2. Cơ sở thực tiễn 
 Qua thực tế giảng dạy bài thực hành “Quan sát một số vi sinh vật” và trên 
cơ sở sinh học vi sinh vật, tôi thấy một vấn đề bất cập như sau: Vi sinh vật là 
những cơ thể nhỏ bé, chỉ nhìn rõ chúng dưới kính hiển vi. Phần lớn vi sinh vật là 
cơ thể đơn bào nhân sơ hoặc nhân thực, một số là tập hợp đơn bào. Với khái 
niệm trên thì vi sinh vật gồm nhiều nhóm phân loại khác nhau, chúng gồm: 
- Vi khuẩn 
- Nấm đơn bào 
- Tảo đơn bào 
- Động vật nguyên sinh 
Bài thực hành “Quan sát một số vi sinh vật” trong chương trình Sinh học 
10 - Ban cơ bản nhằm mục đích: HS nhận dạng và vẽ được hình dạng một số 
loại vi khuẩn trong khoang miệng và nấm trong váng dưa để lâu ngày hoặc 
nấm men rượu. 
 Những loài vi khuẩn là những sinh vật nhân sơ rất nhỏ bé, phần lớn có 
kích thước 1-5 m , các loại vi khuẩn trong khoang miệng có kích thước từ 1 đến 
2 m nên chỉ có thể quan sát rõ chúng bằng kính hiển vi quang học với độ phóng 
đại 1000 đến 2500 lần. 
 Nhưng thực tế thiết bị kính hiển vi được cung cấp cho các trường THPT 
có độ phóng đại rất nhỏ, chỉ từ 100 đến 400 lần, nên việc yêu cầu các em làm 
tiêu bản quan sát, nhận dạng và vẽ được sơ đồ hình dạng một số loại vi khuẩn 
trong khoang miệng là rất khó. 
 Nếu yêu cầu các em quan sát và vẽ cái mà các em không nhìn thấy hoặc 
nhìn thấy nhưng không xác định được đó có phải là vi sinh vật hay không và 
thuộc nhóm phân loại nào là chúng ta đã quay lại với phương pháp cũ – bắt HS 
công nhận đó là vi sinh vật trong khi các em có thể không xác định được đó có 
phải là vi sinh vật hay không không gây được lòng tin ở các em, như vậy là 
đã đi ngược với mục đích của việc đổi mới nội dung - phương pháp dạy học và 
cụ thể hơn là mục tiêu của bài thực hành này. 
Tôi đã tự rút ra cho mình một số kinh nghiệm để nâng cao hiệu quả giảng 
dạy của bài thực hành trên, tôi đã tiến hành như sau: 
- Thí nghiệm 1: Quan sát hình ảnh một số loại vi khuẩn trong khoang 
miệng 
- Thí nghiệm 2: Nhuộm đơn phát hiện tế bào nấm men 
- Thí nghiệm 3: Làm tiêu bản quan sát nấm mốc 
- Thí nghiệm 4: Làm tiêu bản và quan sát tảo, động vật nguyên sinh 
Tôi dùng thí nghiệm 1 và 4 để thay cho thí nghiệm 1 trong SGK vì Động 
vật nguyên sinh và Tảo có kích thước lớn, dễ quan sát mặc dù các em đã được 
quan sát ở lớp dưới nhưng nếu được quan sát lại các em vẫn thấy rất hứng thú và 
các em sẽ có cái nhìn tổng quát hơn về thế giới vi sinh vật. 
Chính vì lí do đó, tôi mạnh dạn lựa chọn đề tài: “ Một số biện pháp nâng 
cao hiệu quả giảng dạy bài 28: thực hành “quan sát vi sinh vật” Sinh học 10 ban 
cơ bản”. 
II. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 
1. Mục đích: 
 Vận dụng lí luận và phương pháp dạy học vào thực hiện bài thực hành 
“quan sát vi sinh vật” để góp phần phát huy tính tích cực của học sinh, nâng cao 
hiệu quả giảng dạy. 
2. Đối tượng nghiên cứu: Đổi mới phương pháp dạy bài 28 “ Thực hành quan 
sát vi sinh vật’’ Sinh học 10 ban cơ bản. 
3. Phạm vi nghiên cứu: 
Bài 28: Sách sinh học 10 - ban cơ bản. 
Học sinh trường THPT số 2 Si Mai Cai – Si Ma Cai – Lào Cai. 
4. Phương pháp nghiên cứu: 
a. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết: 
Nghiên cứu tài liệu làm cơ sở lý thuyết cho đề tài: vi sinh vật học, sách giáo 
khoa 10, sách giáo viên 10, lí luận dạy học  
b. Phương pháp quan sát sư phạm: Dự giờ, học hỏi kinh nghiệm của thầy cô giáo 
về phương pháp và hiệu quả các giờ thực hành. 
c. Phương pháp thực nghiệm sư phạm: 
Chọn 2 lớp có số lượng HS và lực học tương đương nhau. 
-01 lớp dạy theo phương pháp truyền thống. 
-01 lớp dạy theo nội dung đề tài nghiên cứu. 
Thống kê và phân tích hiệu quả của đề tài qua điều tra HS. 
PHẦN II. NỘI DUNG 
I. BIỆN PHÁP THỰC HIỆN 
 1. Thí nghiệm 1: Nhuộm đơn phát hiện vi sinh vật trong khoang miệng 
 Thay vì hướng dẫn và yêu cầu HS làm thí nghiệm để quan sát vi sinh vật 
trong khoang miệng GV cho HS quan sát hình ảnh và cung cấp thông tin một số 
loại vi sinh vật có trong khoang miệng bằng máy chiếu hoặc cung cấp tranh ảnh 
cho HS quan sát (nếu không có máy chiếu), trong SGK cũng có một số hình ảnh 
về vi sinh vật nhưng chưa đủ. 
 Một số hình ảnh đó là: 
Liên cầu khuẩn (Streptococcus) 
 Phân bố rộng rãi trong tự 
nhiên, một số sống trong khoang 
miệng và có thể gây bệnh viêm 
họng (S.pyogenes). Một số khác 
như S.lactis khi có nhiều đường 
trong miệng, VK này sẽ biến 
đường thành axit lactic ăn mòn 
chân răng, tạo điều kiện cho các vi 
khuẩn gây viêm nhiễm khác xâm 
nhập làm sâu răng. 
Tụ cầu khuẩn 
(Staphylococcus) 
Thường gặp ở niêm mạc, da 
trong đó có xuất hiện trong khoang 
miệng, sống hoại sinh phân giải cặn 
hữu cơ. 
Xuắn khuẩn 
(Spirillum) 
 Đa số sống hoại sinh, phân 
giải cặn hữu cơ rất có ích, chúng 
có rất nhiều trong khoang miệng 
giúp phân giải cặn thức ăn. 
Nấm men 
(Yeasts) 
Trong khoang miệng có 
tồn tại một số dạng nấm men 
trong số hơn 500 loại. Sống 
hoại sinh. 
Trực khuẩn 
(Bacillus) 
 Đa số gây bệnh (nhiệt thán, 
ngộ độc thực phẩm Một số sống 
trong khoang miệng làm phân giải 
cặn thức ăn như Lactobacillus tạo 
ra axit lactic làm mòn men răng và 
ngà răng, tạo điều kiện cho một số vi 
khuẩn tấn công làm hỏng răng (sâu 
răng). 
 Vi khuẩn E.Coli 
2. Thí nghiệm 2: Nhuộm đơn phát hiện tế bào nấm men 
a. Chuẩn bị: 
 Lấy nước dưa hoặc cà muối để trong cốc thuỷ tinh từ 2 đến 4 ngày thì 
thấy xuất hiện những đám váng nhỏ rồi lan rộng dần ra xung quanh. 
 Lưu ý không nên để lớp váng đó xuất hiện quá dày khi làm tiêu bản sẽ 
khó quan sát do có nhiều lớp tế bào nấm váng dưa nằm chồng lên nhau. 
b. Cách tiến hành: 
* GV hướng dẫn HS cách làm tiêu bản như sau: 
- Nhỏ 1 giọt nước cất lên phiến kính. 
- Dùng que cấy đã khử trùng (hơ trên ngọn lửa đèn cồn) lấy một ít váng dưa 
đặt vào giọt nước (lấy càng ít, váng càng mỏng càng dễ quan sát). 
- Hơ nhẹ vài lượt phía trên cao của ngọn lửa đèn cồn. 
- Đặt miếng giấy lọc lên tiêu bản và nhỏ một giọt dịch thuốc nhuộm lên 
trên giấy lọc, để 15-20 giây, rồi bỏ giấy lọc ra. 
- Rửa nhẹ tiêu bản bằng nước cất, hong khô và soi kính. 
* GV hướng dẫn HS cách quan sát: 
- Đặt phiến kính lên bàn kính hiển vi sau đó chỉnh vùng có mẫu vật vào 
chính giữa hiển vi trường rồi quay vật kính x10 để quan sát vùng có mẫu 
vật. 
- Chọn vùng có lớp tế bào mỏng nhất để quan sát các tế bào nấm men, sau 
đó chuyển sang vật kính x40 để quan sát cho rõ hơn. 
- Vẽ các tế bào quan sát được vào vở. 
* GV định hướng cho HS cách quan sát: Nấm ở váng dưa là 1 chủng nấm men 
dại trong số hơn 500 loài nấm men, nấm váng dưa có hình quả dưa chuột đứng 
riêng lẻ hoặc tập hợp thành sợi dễ gẫy. GV giúp đỡ nhóm nào yếu (giúp điều 
chỉnh tiêu bản vào thị trường kính hiển vi vật kính x40 và hướng dẫn HS quan 
sát) 
3. Thí nghiệm 3: Quan sát nấm mốc (đối với lớp khá GV hướng dẫn các em làm 
tiêu bản và quan sát nấm mốc) 
a. Chuẩn bị: 
 Để vỏ cam, vỏ quýt, cơm nguội, bánh mì hoặc cánh hoa tươi  trong hộp 
Petri một tuần trước buổi thực hành. 
 GV chuẩn bị về hình ảnh của nấm mốc. 
b. Cách tiến hành: 
 GV hướng dẫn HS làm tiêu bản bằng 1 trong 2 cách sau: 
Cách 1: Làm và quan sát tiêu bản tươi: 
 - Dùng ống hút hút nước cất và nhỏ 1 giọt lên lam kính. 
 - Dùng kim mũi mác lấy một ít nấm mốc đặt vào giọt nước cất. 
 - Đậy lá kính lên mẫu vật và dùng giấy thấm hút bớt nước dư ở phía ngoài. 
 - Đưa lam kính lên bàn kính hiển vi sau đó chỉnh vùng có mẫu vật vào chính 
giữa hiển vi trường rồi quay vật kính x10 để quan sát vùng có mẫu vật. 
 - Chọn vùng có cuống bào tử gắn với quả thể và có nhiều bào tử để quan sát, 
sau đó chuyển sang vật kính x40 để quan sát cho rõ hơn. 
Cách 2: Nhuộm đơn quan sát nấm mốc như đối với tế bào nấm váng dưa. 
(GV hướng dẫn ngay sau khi hướng dẫn các em làm tiêu bản nấm men để sau đó 
HS trong nhóm chia nhau ra cùng làm 2 loại tiêu bản và quan sát cho tiết kiệm 
thời gian). 
GV lưu ý HS cần làm cẩn thận không làm gẫy cuống bào tử, nát quả thể. 
 GV nêu yêu cầu: Quan sát được cuống bào tử, quả thể và bào tử. 
 GV có thể cung cấp cho HS một số thông tin về nấm mốc qua tranh ảnh hoặc 
máy chiếu: 
 a b 
 Sợi khí sinh của nấm mốc 
Để tiết kiệm thời gian hơn, GV nên làm sẵn tiêu bản nấm mốc để cho các nhóm 
yếu quan sát. 
4. Làm tiêu bản và quan sát tảo, động vật nguyên sinh 
 Dùng rơm khô, cỏ tươi hoặc rễ bèo cắt thành đoạn ngắn khoảng 10cm, 
cho vào cốc thuỷ tinh và lấy nước ao có màu xanh đổ vào, để từ ngày thứ 4 trở 
đi là có thể quan sát được các vi sinh vật sống trong bình nuôi cấy. 
a. Ảnh chụp. 
b. mô hình cấu tạo nấm mốc: Các cuống mang bào tử phát triển từ một loại sợi khí 
sinh, trên đầu cuống bào tử hình thành túi mang bào tử vô tính. 
 GV quan sát dịch nuôi cấy trước khi thực hành và chuẩn bị một số hình 
ảnh về Động vật nguyên sinh và Tảo có trong mẫu nuôi cấy để HS quan sát, đối 
chiếu. 
b. Cách tiến hành: 
 - Dùng ống hút hút nước có lớp váng của bình nuôi cấy rồi nhỏ 1 giọt lên la