SKKN Hướng dẫn học sinh tiếp cận Văn bản “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu qua phương thức nêu vấn đề

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM 
HƯỚNG DẪN HỌC SINH TIẾP CẬN 
VĂN BẢN “CHIẾC THUYỀN NGOÀI 
XA” CỦA NGUYỄN MINH CHÂU QUA 
PHƯƠNG THỨC NÊU VẤN ĐỀ 
I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI 
Trong nửa cuối của thế kỷ vừa qua, với sự phát triển vượt bậc của cuộc cách 
mạng khoa học công nghệ diễn ra mạnh mẽ và sâu rộng, các lĩnh vực của đời sống 
kinh tế, xã hội, văn hóa đang đứng trước những thay đổi, phát triển nhanh chóng. 
Chính từ cơ sở lịch sử - xã hội đó, nhà trường hiện đại đã hướng tới xây dựng hệ thống 
phương pháp giáo dục tích cực (Hệ thống các phương pháp dạy học theo định hướng tích 
cực). Dạy học bộ môn Ngữ văn cũng nằm trong xu thế tất yếu đó. 
Năm học 2003- 2004, chương trình SGK môn Ngữ văn THPT được thiết kế điều 
chỉnh. Từ đó, phương pháp dạy học cũng đổi mới. Chương trình giáo dục phổ thông 
hiện hành đã nêu rõ: “Phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học 
sinh phù hợp với đặc trưng môn học, đặc điểm đối tượng HS, điều kiện của từng lớp 
học, bồi dưỡng cho học sinh phương pháp tự học, khả năng hợp tác, rèn luyện kĩ năng 
vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú và 
trách nhiệm học tập cho học sinh ”. 
Theo đó, tài liệu “Hướng dẫn thực hiện chương trình, SGK môn Ngữ văn lớp 12” 
đã giới thiệu một số phương pháp dạy học theo định hướng tích cực như: thuyết trình, 
vấn đáp, đàm thoại, phát hiện và giải quyết vấn đề, lí thuyết tình huống, lí thuyết kiến 
tạoVậy dạy học tác phẩm văn chương (văn bản văn học) theo phương thức nêu vấn đề 
là một kiểu dạy học chuyên biệt thuộc hệ phương pháp dạy học tích cực. 
Trong thực tế, việc dạy học theo định hướng tích cực đã được giáo viên quán triệt 
về mặt quan điểm và nhận thức về lí luận. Tuy nhiên, khó khăn nhất là cách thức vận 
dụng vào thực tế sao cho có hiệu quả. “Bài toán có vấn đề” - bài toán ơrixtic trong giờ 
dạy học văn bản - tác phẩm văn chương là một vấn đề cần được quan tâm nhiều hơn, nhất 
là đối với những tác phẩm mới được đưa vào chương trình. Tác phẩm “Chiếc thuyền 
ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu cũng là một tác phẩm còn khá mới mẻ so với những 
tác phẩm trong chương trình Ngữ văn lớp 12 đối với GV và HS. Bởi thời kì văn học sau 
1975 nói chung và Chiếc thuyền ngoài xa nói riêng vừa được đưa vào chương trình và 
SGK năm 2008. 
Xuất phát từ những lý do trên, với mong muốn góp phần cải tiến PPDH, nâng cao 
hiệu quả dạy học văn và rèn luyện một số kỹ năng tiếp nhận văn bản văn học cho học 
sinh, tôi mạnh dạn trao đổi, đóng góp và chia sẻ cùng đồng nghiệp kinh nghiệm 
“Hướng dẫn học sinh tiếp cận văn bản Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh 
Châu qua phương thức nêu vấn đề”. 
II. THỰC TRẠNG CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU: 
1. Cơ sở lý luận: 
Bản chất của dạy học nêu vấn đề là một phương thức dạy học, trong đó giáo viên 
nêu lên nghi vấn để hướng sự suy nghĩ tích cực, có định hướng của học sinh nhằm tạo 
nên tình huống có vấn đề. Nêu vấn đề có tác dụng nêu thắc mắc, gợi suy nghĩ, tập trung 
chú ý, đánh giá phản hồi và tổ chức học tập. 
Có thể thấy quan điểm dạy học đó được thể hiện gần như thống nhất trong các tài 
liệu đã xuất bản khi đề cập tới nội dung của dạy học nêu vấn đề. Vì thế, dạy học nêu 
vấn đề chứa đựng trong nó bản chất tích cực tiến bộ của tư tưởng dạy học mới. Đó là 
làm sao tìm cách thức thích hợp nhằm giúp học sinh nắm tri thức một cách chủ động, 
sáng tạo dựa vào hoạt động của chính bản thân với nỗ lực tìm tòi nghiên cứu cùng sự 
trợ giúp, hướng dẫn của giáo viên. Vì thế xuất hiện hai yêu cầu cơ bản không tách rời 
của quá trình dạy học: 
- Nêu vấn đề nghiên cứu, tức đặt nhiệm vụ học tập cho học sinh trong giờ học. 
Vấn đề nêu ra phải có sức cuốn hút, mới mẻ và phù hợp với trình độ kiến thức của học 
sinh. 
- Tìm cách thức để hướng dẫn tổ chức cho học sinh tham gia vào việc nắm bắt giải 
quyết yêu cầu của vấn đề đặt ra. 
 Dĩ nhiên, để tiến hành thực hiện hai bước nói đó, giáo viên và học sinh phải 
biết hợp tác và nỗ lực phát huy tư duy nội tại của bản thân để hoàn thành nhiệm vụ học 
tập được đề ra. Từ đó, có thể thấy, dù cách gọi tên dạy học nêu vấn đề có sự khác nhau 
nhưng nội dung của kiểu dạy học này được hiểu nhất quán. Đồng thời, việc dùng khái 
niệm “phương thức” khá sát hợp vì thực chất đây là một kiểu dạy học, một phương 
hướng dạy học. 
2. Nội dung, biện pháp thực hiện các giải pháp của đề tài: 
Trước hết, quan niệm về việc xác định tình huống có vấn đề trong tác phẩm được dạy 
học còn những điểm chưa nhất trí. Có ý kiến cho rằng tình huống có vấn đề phải là những 
“tình huống đặc biệt”, nó thể hiện những mâu thuẫn, khó khăn trong suy nghĩ tìm tòi, phải 
làm nổi bật cái mới, có ý nghĩa sâu sắc giúp học sinh phát hiện, tiếp nhận kiến thức. 
Trong thực tế dạy học văn hiện nay, có hiện tượng dễ dãi khi tạo tình huống có vấn 
đề. Bởi khi đặt câu hỏi nêu vấn đề, người giáo viên cũng chưa xác định rõ tình huống nêu 
vấn đề bộc lộ ở đâu. Đôi khi họ cần học sinh chọn lựa, sàng lọc để rút ra những kiến thức 
cần thiết, mới mẻ nhằm tác động suy nghĩ tìm tòi của chính bản thân khi đứng lớp. Đó là 
chưa nói tới việc cần phân biệt sự khác nhau giữa câu hỏi nêu vấn đề với một số hình thức 
câu hỏi khác. 
Những nguyên nhân trên dẫn đến việc sử dụng phương thức nêu vấn đề trong giờ 
đọc - hiểu còn nhiều hạn chế và hiệu quả giờ đọc - hiểu văn bản văn học chưa cao là 
một thực tế khó tránh khỏi. 
Từ việc tìm hiểu thực trạng dạy học Ngữ văn ở trường THPT nói chung và vận 
dụng phương thức nêu vấn đề nơi bản thân đang giảng dạy nói riêng, tôi xin trao đổi, 
chia sẻ kinh nghiệm giảng dạy tác phẩm Chiếc thuyền ngoài xa - Nguyễn Minh Châu 
cùng các đồng nghiệp để chúng ta có thể hướng dẫn học sinh tiếp cận và khai thác tác 
phẩm hiệu quả hơn, khiến HS hứng thú với bài học, từ đó nâng cao chất lượng bộ môn 
Ngữ văn trong trường THPT nói chung. 
Trong cấu tạo chương trình Ngữ văn 12, Chiếc thuyền ngoài xa được phân bố 
trong cụm thể loại truyện ngắn, liền sau các truyện ngắn thuộc giai đoạn văn học 1945 - 
1975 và được phân phối ở tiết 72,73,74 (chương trình cơ bản). Chiếc thuyền ngoài xa 
tiêu biểu cho hướng tiếp cận đời sống từ góc độ thế sự của nhà văn ở giai đoạn sáng tác 
thứ hai. Cái nhìn hiện thực đa chiều đã giúp ông nhận ra đời sống con người bao gồm 
cả những qui luật tất yếu lẫn những ngẫu nhiên may rủi khó bề lường hết. Ông day dứt 
về việc con người phải chấp nhận những nghịch lí không đáng có. Gánh nặng mưu sinh 
đè trĩu trên đôi vai cặp vợ chồng hàng chài, giam hãm họ trong cảnh tăm tối, đói khổ, 
bấp bênh. Người chồng tha hóa trở thành kẻ vũ phu, thô bạo. Người vợ vì thương con 
nên chịu sự ngược đãi của chồng mà không biết rằng đã làm tổn thương tâm hồn đứa 
con thơ dại. Đứa bé yêu mẹ, bênh vực mẹ thành ra thù địch với cha và ai biết liệu trong 
tương lai cậu có thể sống khác cha mình? Phía sau câu chuyện buồn này, trái tim 
nhân hậu của Nguyễn Minh Châu vẫn ấm áp niềm tin yêu, trân trọng trước vẻ đẹp tuổi 
thơ, tình mẫu tử, sự can đảm và bao dung của người phụ nữ. Đó không phải kiểu vẻ 
đẹp chói sáng, hào hùng mà là những hạt ngọc lẩn khuất trong cái lấm láp, lam lũ của 
đời thường. Theo ông, tình yêu ở người nghệ sĩ “vừa là một niềm hân hoan say mê, vừa 
là một nỗi đau đớn, khắc khoải, một mối quan hoài thường trực về số phận, hạnh phúc 
của những người xung quanh mình”. 
Vì lẽ đó, Chiếc thuyền ngoài xa được tổ chức xung quanh một tình huống nhận 
thức mà hai nhân vật Phùng và Đẩu đã trải qua. Từ hai phát hiện của người nghệ sĩ 
nhiếp ảnh ở bãi biển đến câu chuyện của người đàn bà ở toà án huyện là cả quá trình 
nhận thức của con người về cách nhìn cuộc sống, về mối quan hệ giữa nghệ thuật và 
cuộc đời. 
Để vận dụng phương thức nêu vấn đề vào việc dạy học tác phẩm Chiếc thuyền 
ngoài xa của Nguyễn Minh Châu có hiệu quả, tôi xin trình bày và chia sẻ một số 
giải pháp cơ bản sau: 
2.1. Vận dụng cấu trúc tình huống có vấn đề hướng dẫn học sinh tìm hiểu các 
giá trị nội dung và nghệ thuật của truyện ngắn. 
Cấu trúc của tình huống có vấn đề được biểu hiện qua hai hoạt động: tạo lập bối 
cảnh vấn đề chính là đưa ra “những thứ mới, chưa được biết” (hoạt động nêu vấn đề 
của giáo viên) và quá trình tích cực tư duy để nhận thức, khám phá, sáng tạo cái mới 
(hoạt động giải quyết vấn đề của học sinh). 
Như vậy mấu chốt của dạy học nêu vấn đề là thiết lập hai hoạt động tương tác của 
giáo viên - nêu vấn đề và học sinh - giải quyết vấn đề. 
- Hoạt động nêu vấn đề của giáo viên (đôi khi học sinh nêu vấn đề): 
+ Giáo viên tổ chức, xây dựng, tạo ra những giả thiết, những dữ kiện và yêu cầu giải 
pháp để người đọc đi tìm lời giải. Tức là giáo viên làm xuất hiện bên trong ý thức của 
học sinh một mâu thuẫn nhận thức tự giác, một nhu cầu bên trong muốn giải quyết mâu 
thuẫn đó. 
+ Giáo viên lập kế hoạch các bước giải, lập kế hoạch cho quá trình đi đến lời 
giải, làm cho quá trình đó trở nên thuận lợi, kích thích học sinh nỗ lực chủ động giải 
quyết một phần vấn đề. 
+ Nêu vấn đề được cụ thể hóa bằng những câu hỏi gọi là câu hỏi nêu vấn đề. Các 
câu hỏi nêu vấn đề được đặt trong một hệ thống và thống nhất với mục tiêu bài học. 
Thông thường, giáo viên đưa ra câu hỏi, hỏi dồn hoặc gợi tìm, kết hợp với quan sát tinh 
tế và đánh giá chính xác. 
+ Câu hỏi nêu vấn đề có nhiều mức độ: yêu cầu học sinh chỉ tái hiện, yêu cầu học 
sinh phải tư duy, yêu cầu học sinh cùng một lúc phải vận dụng nhiều năng lực khác 
nhau để giải quyết vấn đề 
- Hoạt động giải quyết vấn đề của học sinh: 
+ Đây là lúc học sinh thể hiện rõ nhất sự năng động, tích cực của mình. 
+ Trước vấn đề giáo viên nêu ra, học sinh chấp nhận mâu thuẫn của cái khách quan 
thành mâu thuẫn và nhu cầu bên trong của bản thân mình để trở thành thành chủ thể của 
hoạt động nhận thức. 
+ Con đường tư duy của người học cũng chính là quá trình của sự nỗ lực tìm tòi, 
phát hiện kiến thức bằng việc đưa ra các lời giải của bài toán nhận thức một cách thích 
hợp, sáng tạo, tức là biết cách nắm bắt và xử lí trúng các tình huống có vấn đề.