SKKN Đổi mới phương pháp dạy phần quang hình học trong Vật lí Lớp 9

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM 
ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP 
DẠY PHẦN QUANG HÌNH 
HỌC TRONG VẬT LÍ LỚP 9 
A- MỞ ĐẦU: 
I- LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI: 
Vai trò chủ yếu của giáo viên trong kiểu dạy học mới là tổ chức các 
hoạt động của học sinh trong giờ lên lớp. Một trong những công việc 
chính của giáo viên là: Điều khiển nhịp nhàng các hoạt động của học 
sinh, trong đó có việc kiểm tra, đánh giá kiến thức bài cũ và trình bày 
nội dung bài ghi trên bảng một cách đầy đủ, chính xác, cô đọng và 
khoa học. 
Phần Quang hình học mặc dù chiếm một phần nhỏ trong chương 
trình vật lí 9. Nhưng trong quá trình giảng dạy, bản thân tôi nhận thấy 
đây là các bài dạy rất dễ bị thiếu thời gian. Vì: 
§ Nội dung bài học tương đối dài. 
§ Kiến thức về khúc xạ ánh sáng, thấu kính khá mới mẻ đối với 
học sinh. 
§ Kĩ năng vận dụng kiến thức hình học (tam giác đồng dạng) của 
học sinh còn hạn chế. 
§ Thí nghiệm khó chính xác. 
§ Hình vẽ nhiều, cần độ chính xác cao. 
 Do đó, trong quá trình lên lớp nếu giáo viên không sắp xếp các 
bước và thực hiện phần ghi trên bảng một cách khoa học, hợp lí thì học 
sinh rất khó theo dõi, không có nhiều thời gian để rèn kỉ năng vẽ hình, 
gây tâm lí chán nản, không yêu thích môn học và giáo viên cũng rất dễ 
bị “cháy” giáo án. 
Nội dung và hình thức kiểm tra, đánh giá kiến thức bài cũ như 
thế nào để đánh giá được kết quả hoạt động và sự phát triển toàn 
diện của học sinh trong suốt quá trình học tập; Đồng thời có thể vận 
dụng kiến thức kiểm tra này vào việc dạy học bài mới và ghi bảng 
một cách khoa học, có hệ thống để không mất nhiều thời gian ? Đó 
chính là nội dung mà tôi đã và đang thực hiện và đồng thời cũng là vấn 
đề tôi cần trao đổi với quí thầy cô giáo và các bạn đồng nghiệp trong 
bài viết này. 
II- NHIỆM VỤ CỦA ĐỀ TÀI: 
- Giúp giáo viên xác định được mối liên hệ giữa kiến thức kiểm 
tra bài cũ với nội dung kiến thức mới cần truyền đạt trong tiết 
dạy. 
- Từ nội dung ghi bảng của phần kiểm tra bài cũ, giáo viên định 
hướng và chuyển thành nội dung, hình thức ghi bảng của bài 
học mới một cách khoa học, hợp lí, đỡ tốn thời gian. 
- Học sinh dễ dàng nhận thấy được mối quan hệ giữa các đơn vị 
kiến thức đã được học. Tạo điều kiện thuận lợi cho việc hình 
thành các sơ đồ ôn tập trong các tiết ôn tập, tổng kết chương 
theo sự thống nhất trong các đợt sinh hoạt chuyên môn cụm 
trong toàn Huyện. 
- Tạo ra trong lớp học một bầu không khí tự do, dân chủ, niềm 
vui lao động sáng tạo. Phát huy tính tích cực, rèn tư duy phân 
tích, suy luận, tổng hợp và nhất là rèn luyện kỉ năng vẽ hình 
của học sinh. 
III- PHƯƠNG PHÁP – CƠ SỞ VÀ THỜI GIAN TIẾN HÀNH 
 NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI: 
- Thông qua số liệu điều tra, phân tích, so sánh kết quả đạt được 
của học sinh lớp 9 - Trường THCS Bình Thành ba năm học: 
2005 – 2006; 2006 – 2007; 2007 - 2008.(phần quang hình học - 
Vật lí 9). 
- Thông qua quá trình trao đổi, học hỏi kinh nghiệm lẫn nhau 
giữa các bạn đồng nghiệp trong các lần sinh hoạt cụm chuyên 
môn trong toàn Huyện. 
- Từng bước vận dụng những kinh nghiệm của bản thân đã dần 
tích luỹ được thông qua 3 năm liền trực tiếp giảng dạy môn vật 
lí 9 chương trình thay sách ở trường THCS Bình Thành.(Năm 
học: 2005 – 2006; 2006 – 2007; 2007 – 2008). Bản thân nhận 
thấy đã có tác dụng thiết thực, hiệu quả và có tính khả thi cao. 
- Theo sự gợi ý, động viên, khuyến khích và giúp đỡ của nhóm, 
tổ bộ môn và ban giám hiệu nhà trường về công tác tích luỹ 
chuyên môn và viết sáng kiến kinh nghiệm. 
B- KẾT QUẢ: 
I- TÌNH TRẠNG SỰ VIỆC: 
Kết quả khảo sát chất lượng phần quang hình học lớp 9 - Năm 
học: 2005 – 2006 như sau: 
Lớp 
Sĩ Số 
Yếu, kém TB Khá, giỏi 
S L TL % S L TL % S L TL % 
9A1 34 12 35,3 17 50 5 14,7 
9A2 44 14 31,8 20 45,5 10 22,7 
9A3 41 10 24,4 20 48,8 11 26,8 
9A4 34 10 29,4 18 52,9 6 17,6 
9A5 40 14 35 21 52,5 5 12,5 
9A6 42 12 28,6 20 47,6 10 23,8 
9A7 41 12 29,3 20 48,8 9 22 
9A8 41 12 29,3 22 53,7 7 17,1 
Toàn khối 9 317 96 30,3 158 49,8 63 19,9 
Qua một thời gian tìm hiểu, kiểm nghiệm, bản thân đã nhận thấy 
được thực trạng và các nguyên nhân dẫn đến kết quả đạt được rất thấp 
như bảng thống kê trên là do:: 
- Những năm đầu mới dạy chương trình thay sách, giáo viên 
thường gặp lúng túng trong việc thay đổi phương pháp, chọn 
nội dung để kiểm tra bài cũ cho hợp lí và cách ghi bảng thường 
là nội dung của phần ghi nhớ trong sách giáo khoa (không có 
hình vẽ để minh họa và tăng thêm tính trực quan của vấn đề). 
Do đó tiết dạy thường rơi vào trạng thái khô khan, cứng nhắc, 
không sinh động và mất nhiều thời gian.(nhất là đối với phần 
quang hình học). 
- Học sinh không định hướng chung được phương pháp học lí 
thuyết, do đó phần nào hạn chế khả năng tiếp thu bài và khả 
năng tư duy của các em. 
- Kỉ năng vận dụng để vẽ các đường truyền của tia sáng, xác 
định tính chất ảnh (thật, ảo) còn lúng túng. 
- Học sinh chưa nắm chắc được kí hiệu các loại thấu kính, cách 
đặt các tiêu điểm, đặc điểm của cách tạo ảnh trên mắt, trên máy 
ảnh. 
II - NỘI DUNG GIẢI PHÁP: 
Phần quang hình học lớp 9 được gói gọn ở chương III, từ bài 40 đến 
bài 51 của SGK vật lí 9. Mặc dù phần quang học các em đã được học ở 
lớp 7 nhưng chỉ học những kiến thức cơ bản về gương phẳng, gương 
cầu. Do đó, các kiến thức về thấu kính vẫn còn khá mới mẻ đối với học 
sinh. Chính vì thế, cần phải định hướng và tập cho các em thích ứng 
dần với những kiến thức ở phần này một cách khoa học, có hệ thống để 
các em dễ dàng nắm bắt kiến thức và say mê môn học. Tạo nền tảng 
kiến thức về quang học vững chắc để cho các em tiếp tục học trong 
những năm học tiếp theo ở bậc THPT. 
Để khắc phục những thực trạng như đã nêu trên, bản thân tôi đã và 
đang thực hiện cho từng bài học cụ thể ở phần này như sau: 
. 
1. Dạy bài 41: “Quan hệ giữa góc tới và góc khúc xạ” 
a. Câu hỏi kiểm tra bài cũ: 
- Phân biệt sự khác nhau giữa tia sáng đi từ nước sang không khí 
và tia sáng đi từ không khí sang nước. 
- Đường nào biểu diễn tia khúc xạ.(hình vẽ) 
b. Phần trình bày hình vẽ KTBC trên bảng: (GV vẽ hình này ở 
vị trí phía dưới bảng, chừa khoảng trống phía trên khoảng 6 đến 7 
dòng để viết đủ nội dung bài học mới). 
(Khoảng trống khoảng 6 đến 7 hàng. 
 đủ để ghi nội dung bài mới). 
 Bảng đen 
c. Cách tận dụng vào bài mới: 
§ Qua phần kiểm tra bài cũ, HS đã chỉ ra được tia khúc xạ là tia 
IK. 
Giáo viên xoá các tia IM, IH và chỉ vào hình vẽ (quay tia IS quanh điểm 
I) rồi đặt vấn đề: Khi góc tới thay đổi thì góc khúc xạ sẽ như thế nào? 
®Bài mới (bài 41) 
§ Trong quá trình dạy bài mới, sau khi rút ra được các kết luận: 
o Khi góc tới tăng (giảm) thì góc khúc xạ cũng tăng (giảm). 
o Khi góc tới bằng 00 thì góc khúc xạ bằng 00  
Thì GV tiến hành vẽ tiếp 2 tia tới PI và NI lên hình vẽ trên. Yêu cầu học 
sinh lên bảng vẽ tiếp 2 tia khúc xạ tương ứng. Đây cũng chính là một 
phần nội dung ghi bảng để học sinh ghi vào vở. Lúc này, phần ghi bảng 
có nội dung và hình thức như sau: 
 Bảng đen 
2. Dạy bài 43: “Ảnh của một vật tạo bởi thấu kính hội tụ’. 
a. Câu hỏi kiểm tra bài cũ: 
o Hãy nêu đặc điểm các tia sáng qua thấu kính hội tụ. 
QUAN HỆ GIỮA GÓC TỚI VÀ GÓC KHÚC XẠ. 
I- Sự thay đổi góc khúc xạ theo góc tới. 
 II - Vận dụng: 
o Vẽ đường truyền của 3 tia sáng đặc biệt phát ra từ điểm 
sáng S đi qua thấu kính hội tụ. 
b. Phần trình bày hình vẽ KTBC trên bảng: : (GV vẽ hình này ở 
vị trí phía dưới bảng, chừa khoảng trống phía trên khoảng vài dòng 
để viết đủ nội dung:Đặc điểm của ảnh và cách dựng ảnh tạo bởi 
TKHT). 
(Khoảng trống phía trên bảng vừa đủ để ghi đề bài 
và nội dung: Đặc điểm của ảnh và cách dựng ảnh) 
 Bảng đen 
c. Cách tận dụng vào bài mới: 
Khi dạy đến mục II: Cách dựng ảnh. Ta thực hiện như sau: 
§ Phần 1: Dựng ảnh của điểm sáng S tạo bởi TKHT. 
 Giáo viên tận dụng hình vẽ này yêu cầu học sinh lên bảng vẽ để 
xác định ảnh S’ của S qua thấu kính. 
§ Phần 2: Dựng ảnh của một vật AB tạo bởi TKHT 
Giáo viên cũng tiếp tục tận dụng hình vẽ này nhưng điểm sáng S được 
thay bằng vật AB và yêu cầu học sinh lên bảng vẽ để xác định ảnh A’B’ 
của AB qua thấu kính. Đây cũng chính là một phần nội dung ghi bảng để 
học sinh ghi vào vở. Lúc này, phần ghi bảng có nội dung và hình thức như 
sau: 
ẢNH CỦA MỘT VẬT TẠO BỞI THẤU KÍNH HỘI TỤ 
 I- Đặc điểm của ảnh của một vật tạo bởi TKHT 
.. 
II- Cách dựng ảnh 
III- Vận dụng 
. 
Bảng đen 
3. Dạy bài 44: “Thấu kính phân kì”. 
a. Câu hỏi kiểm tra bài cũ: 
o Đối với TKHT thì khi nào ta thu được ảnh thật, khi nào 
ta thu được ảnh ảo của vật? Nêu cách dựng ảnh của một 
vật sáng trước TKHT. 
o Dựng ảnh A’B’ của AB tạo bởi TKHT. 
b. Phần trình bày hình vẽ KTBC trên bảng: 
 (Khoảng trống phía trên bảng vừa đủ để ghi đề bài và nội 
dung: Đặc điểm của TKPK; Trục chính; Quang tâm; Tiêu điểm; tiêu 
cự; Đường truyền của 2 tia sáng đặt biệt) 
 Bảng đen 
c. Cách tận dụng vào bài mới: 
§ Sau khi dạy xong phần: Đặc điểm, trục chính, quang tâm, tiêu điểm, 
tiêu cự của TKPK. GV sử dụng lại hình vẽ của phần KTBC nhưng 
đã xoá các phần: Mũi tên kí hiệu thấu kính hội tụ, vật AB, các điểm 
O, F, F’ và các tia sáng. Yêu cầu một HS yếu lên vẽ lại kí hiệu 
TKPK, xác định quang tâm O, 2 tiêu điểm F, F’ của TKPK 
§ Sau khi dạy phần: Đường truyền của hai tia sáng đặc biệt qua 
TKPK hoàn thành xong. GV tiếp tục yêu cầu một HS lên bảng bổ 
sung vào hình vẽ đường truyền của hai tia sáng đặc biệt qua TKPK. 
Đây cũng chính là một phần nội dung ghi bảng để học sinh ghi vào 
vở. Lúc này, phần ghi bảng có nội dung và hình thức như sau: 
THẤU KÍNH PHÂN KÌ 
I - Đặc điểm của TKPK 
II - Trục chính, quang tâm, tiêu điểm, tiêu cự của TKPK 
. 
III - Vận dụng 
 Bảng đen 
4. Dạy bài 45 “Ảnh của một vật tạo bởi thấu kính phân kì”. 
a. Câu hỏi kiểm tra bài cũ 
 HS1: Hãy nêu cách dựng ảnh của một vật sáng AB tạo bởi TKHT. Áp 
dụng: Dựng ảnh A’B’ của AB . (hình bên trái phía dưới) 
 HS2: Hãy nêu đặc điểm đường truyền hai tia sáng đặc biệt qua TKPK. 
Biểu diễn trên hình vẽ các tia sáng đó.( hình bên phải phía dư