SKKN Bồi dưỡng học sinh giỏi Lớp 9 với dạng bài tập P₂O₅ tác dụng với NaOH hoặc KOH

 Trường THCS Lý Tự Trọng CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM 
 đĐộc lập- Tự do- Hạnh phúc 
SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM 
BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI LỚP 9 
VỚI DẠNG BÀI TẬP P2O5 TÁC DỤNG 
VỚI NaOH hoặc KOH 
 Họ và tên tác giả: Trần Thị Đức Hạnh. 
 Chức vụ : Giáo viên giảng dạy môn Hóa – Sinh lớp 9 
A/ HOÀN CẢNH NẢY SINH ÁP DỤNG SKKN 
I -Lời mở đầu: 
Nghị quyết Quốc hội khóa X kỳ họp thứ 8 về công tác đổi mới giáo dục phổ 
thông với mục tiêu là xây dựng nội dung chương trình và phương pháp giáo dục toàn 
diện cho thế hệ trẻ, đáp ứng yêu cầu phát triển nguồn nhân lực phục vụ cho sự nghiệp 
công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước , phù hợp với thực tiễn và truyền thống Việt 
Nam, tiếp cận trình độ giáo dục ở các nước phát triển trong khu vực và trên thế giới. 
 Để thực hiện tốt mục tiêu giáo dục người giáo viên cần có sự hiểu biết và nắm bắt 
chắc chắn những sự thay đổi về nội dung và phương pháp giảng dạy cũng như những 
yêu cầu trong công tác đổi mới phương pháp - đó chính là lấy học trò làm trung tâm , 
phát huy tính tích cực học tập của học sinh . Học sinh tự tìm tòi kiến thức, vận dụng 
những kiến thức đã học vào quá trình giải các bài tập vào thực tế đời sống . 
 Đối với bộ môn hóa học thì đây là một môn khoa học thực nghiệm , học sinh cần 
nghiên cứu các kiến thức trên cơ sở các thí nghiệm biểu diễn, thí nghiệm thực hành 
.... Qua đó học sinh phải biết tổng hợp kiến thức đồng thời vận dụng các kiến thức đã 
học vào giải các dạng bài tập là một vấn đề hết sức quan trọng . Thông qua việc giải 
các bài tập ấy nhằm giúp học sinh cũng cố các kiến thức đã học một cách có hệ thống 
, đồng thời phân loại được các dạng toán , các dạng bài tập một cách vững chắc . 
 Đối với bộ môn hóa học thì thường có hai dạng bài tập là bài tập định tính và 
bài tập định lượng . Với hai dạng bài tập này thì có thể dùng phương pháp trắc 
nghiệm khách quan , trắc nghiệm tự luận hoặc hoặc phương pháp tự luận để học sinh 
làm quen. 
 Trong công tác bồi dưỡng học sinh giỏi ngoài việc rèn luyện kỹ năng giải bài tập 
cho học sinh còn một vấn đề hết sức quan trọng nữa đó là những kiến thức của người 
thầy . Là giáo viên giảng dạy bộ môn hóa học đòi hỏi giáo viên phải có sự hiểu biết 
rộng về vốn kiến thức , phải biết phân loại các dạng bài tập và phát triển các dạng bài 
tập ấy ở dạng cao hơn thành các chuyên đề qua đó giúp cho học sinh nắm kỹ hơn 
kiến thức và đi sâu vào các dạng bài tập cơ bản , bài tập nâng cao, hệ thống hóa được 
chương trình đã học và có tính sáng tạo trong học tập, trong việc giải toán hóa học. 
 Đề tài đă được thục nghiệm và áp dụng có kết quả tốt. 
I I Thực trạng của vấn đề cần nghiên cứu : 
1- Thực trạng của vấn đề nghiên cứu : 
 Bản thân là một giáo viên đã tham gia bồi dưỡng học sinh giỏi môn hóa học 
trong quá trình giảng dạy đã phát hiện ra một số sai lầm của các em khi giải các bài 
tập hóa học nâng cao dạng P2O5 tác dụng với kiềm. Từ đó tôi đi tới suy nghĩ cần phải 
có một hệ thống bài tập dạng này một cách tổng quát và hệ thống nhằm giúp giáo 
viên và học sinh tránh được những sai sót đáng tiếc và giải các dạng bài tập này một 
cách dễ dàng hơn. 
2 Kết quả của thực trạng trên: 
Có một lần khi luyện toán cho một nhóm học sinh khi giải đến dạng bài tập 
P2O5 tác dụng với dd NaOH ( hoặc KOH ) tôi phát hiện ra sai lầm của học sinh như 
sau : 
Ví dụ: Cho 14,2 g P2O5 tác dụng với 150 g dd KOH 11,2% . Tính khối lượng muối 
tạo thành. 
Học sinh thường giải như sau : 
Nhóm học sinh thứ nhất : 
 Sụ́ mol P2O5 = 
142
2,14 = 0,1 mol 
 Sụ́ mol KOH = 
56.100
112.150 = 0,3 mol 
 P2O5 + 6KOH ® 2K3PO4 +3 H2O 
Theo PT : n KOH = 6 n P2O5 
Bài ra : n KOH = 3n P2O5 nên P2O5 dư , sản phẩm tính theo KOH Þ 
nK3PO4 = 
3
1 n KOH = 1
3
.0,3 = 0,1 mol 
 m K3PO4 = 0,1.212 = 21,2 g 
Nhóm học sinh thứ hai : 
 P2O5 + 4KOH ® 2 K2HPO4 +H2O 
Theo PT: n KOH = 4 n P2O5 
Bài ra : n KOH = 3n P2O5 Þ P2O5 dư , sản phẩm tính theo KOH 
Và học sinh tính : 
 nK2HPO4 = 
2
1 n KOH =
2
1 .0,3 = 0,15 (mol) 
 m K2HPO4 = 0,15.174 =26,1 g 
Nhóm học sinh thứ ba : 
 2 P2O5 + 10 KOH ® 2K3PO4 +2K2HPO4 +4H2O 
 Theo PT : n KOH = 5 n P2O5 
 Bài ra : n KOH = 3n P2O5 Þ P2O5 dư, sản phẩm tính theo KOH 
 Và học sinh tính được : nK3PO4 = nK2HPO4 =
5
1 nKOH =
5
3,0 = 0,06 mol 
 m K3PO4 = 0,06 . 212 =12,72 ( g) 
 m K2HPO4 = 0,06. 174 = 10,44 (g) 
 Và một số sai lầm nữa mà học sinh mắc phải... 
Tóm lại: Khi giải toán hóa học các em thường mắc phải những sai lầm trên là do các 
em quan niệm rằng : 
Theo tính chất hóa học của Ôxít axít là Ôxít axít tác dụng với dd bazơ tạo thành 
muối và nước ( trong phần lý thuyết các em được học là như vậy ). Cho nên khi gặp 
những bài toán như vậy các em cứ thế tiến hành viết phương trình phản ứng để tính 
toán , cũng có những em khi viết phương trình có thể tạo ra những muối này hay 
muối khác hoặc hỗn hợp của hai muối nhưng cuối cùng các em vẫn chưa có cách giải 
dạng toán này , các em chưa hiểu và chưa có kỹ năng vận dụng để viết phương trình 
và tính toán chặt chẽ, sử dụng hết các điều kiện của bài ra. 
 Trước thực trạng như vậy khi được nhà trường phân công dạy bộ môn hóa học 
lớp 9 và bồi dưỡng học sinh giỏi lớp 9 để các em tham gia kỳ thi học sinh giỏi cấp 
thành phố, cấp tỉnh , bản thân tôi hết sức băn khoăn trăn trở để làm sao khi giảng dạy 
và truyền thụ cho các em dể các em tiếp thu một cách tốt nhất và đạt hiệu quả cao 
nhất. 
 Đầu năm học 2008 - 2009 tôi đã tiến hành khảo sát chất lượng bộ môn hóa học ở 
hai lớp 9 kết quả thu được như sau : 
Lớp Số học sinh Giỏi Khá TB Yếu- Kém 
 91 41 0 5 19 17 
 92 40 0 8 20 12 
 Đặc biệt dạng bài tập P2O5 tác dụng với KOH hoặc NaOH các em đều mắc phải sai 
lầm như đã nêu ở trên 
 Để khắc phục tình trạng này của học sinh bản thân tôi là một giáo viên dạy hóa 
học và được giao nhiệm vụ bồi dưỡng học sinh giỏi tôi thấy cần thiết phải đưa ra một 
giải pháp tốt nhất nhằm giúp các em học sinh khi giải toán không mắc phải những sai 
lầm và từ đó các em có kỹ năng vận dụng giải bài tập hóa học một cách tốt hơn , đặc 
biệt với dạng bài tập P2O5 tác dụng với dd kiềm cần có một hệ thống tổng quát chung 
cho các trường hợp xảy ra- chọn hướng viết phương trình phản ứng xảy ra nhanh nhất 
, tính toán thuận lợi nhất để các em làm quen. 
 Kết quả đã thành công đối với các em học sinh do tôi trực tiếp giảng dạy và bồi 
dưỡng . 
 Chính vì vậy sau đây tôi xin nêu một sáng kiến nhỏ của tôi nhằm giúp học sinh 
về phương pháp giải bài tập dạng P2O5 tác dụng với KOH hoặc NaOH 
B- QUÁ TRÌNH THỰC HIỆN CÁC GIẢI PHÁP : 
 I / Nội dung và các giải pháp thực hiện: 
 Dạng bài tập P2O5 tác dụng với dd NaOH hoặc KOH thực chất là axít H3PO4 (do 
P2O5 + H2O trong dd NaOH ) tác dụng với NaOH có thể xảy ra các phản ứng sau : 
 H3PO4 + NaOH ® NaH2PO4 + H2O (1) 
 H3PO4 + 2NaOH ® Na2HPO4 + 2H2O (2) 
 H3PO4 + 3NaOH ® Na3PO4 + 3H2O (3) 
Giả sử có dung dịch chứa a mol H3PO4 tác dụng với dung dịch có chứa b mol NaOH 
thu được dung dịch A ta có thể biện luận các chất theo tương quan giữa a và b như 
sau : 
43POnH
nNaOH = 
a
b 
1- Nếu 0 < 
a
b <1 chỉ xảy ra phản ứng (1) taọ ra NaH2PO4và H3PO4 còn dư 
2 - Nếu 
a
b = 1 phản ứng (1) vừa đủ tạo ra NaH2PO4 
3- Nếu Nếu 1 < 
a
b <2 xảy ra cả phản ứng(1) và phản ứng (2) taọ ra NaH2PO4 
 và Na2HPO4 
4 - Nếu 
a
b = 2 phản ứng (2) vừa đủ tạo ra Na2HPO4 
5 - Nếu Nếu 2 < 
a
b <3 xảy ra cả phản ứng (2) và phản ứng (3) taọ ra Na3PO4 
và Na2HPO4 
6 - Nếu 
a
b = 3 phản ứng (3) vừa đủ tạo ra Na3PO4 
7 - Nếu 
a
b > 3 chỉ xảy ra phản ứng (3) tạo ra Na3PO4 và NaOH còn dư. 
 Với các trường hợp xảy ra như trên học sinh có thể áp dụng làm các ví dụ cụ thể 
từ đó hình thành ở các em kỹ năng giải các các dạng bài tập này. 
Ví dụ 1: Cho học sinh áp dụng làm các bài tập mà các em thường mắc sai lầm để từ 
đó các em đối chứng và rút ra sai lầm ở đâu : 
Cho14,8gP2O5 tác dụng với 150 g dd KOH 11,2%.Muối nào được tạo thành?Khối 
lượng mỗi muối là bao nhiêu ? 
Giải : Muốn xác định được muối nào tạo thành thì học sinh phải xét tỉ lệ mol của các 
chất tham gia. 
Bài toán này có thể sẽ xảy ra các phản ứng sau : 
 P2O5 + 3H2O ® 2H3PO4 (1) 
 H3PO4 + KOH ® KH2PO4 + H2O (2) 
 H3PO4 + 2KOH ® K2HPO4+ 2H2O (3) 
 H3PO4 + 3KOH ® K3PO4 + 3H2O (4) 
Theo (1) nH3PO4 = 2n P2O5 = 0,1.2 = 0,2 mol 
nKOH = 
56.100
2,11.150 = 0,3 mol 
Tỉ lệ 
43POnH
nKOH =
a
b =
2,0
3,0 =1,5 Þ 1 < 
a
b <2 
Vậy xảy ra phản ứng (2) và (3) tạo ra hai muối là KH2PO4 và K2HPO4 
Phần tính toán học sinh viết phương trình phản ứng xảy ra và tính. 
Cách 1 : Nếu viết phương trình song song thì lập hệ phương trình toán học để tính 
Cụ thể : H3PO4 + KOH ® KH2PO4+ H2O 
 x mol x mol x mol 
 H3PO4 +2KOH ® K2HPO4+ 2H2O 
 y mol 2y mol y mol 
 Ta có: 
î
í
ì
=+
=+
3,02
2,0
yx
yx
 giải ra ta được 
î
í
ì
=
=
1,0
1,
y
ox
 Như vậy m KH2PO4 = 0,1. 136 = 13,6 g 
 m K2HPO4 = 0,1. 174 = 17,4 g 
Cách 2 : Hoặc nếu viết phương trình phản ứng nối tiếp như sau : 
 H3PO4+ KOH ® KH2PO4 + H2O 
 n KH2PO4 = nKOH = n H3PO4= 0,2 (mol) ( tính theo H3PO4 ) 
 KOH dư : 0,3 - 0,2 = 0,1 mol 
 Vì KOH dư nên : KOH + KH2PO4 ® K2HPO4 + H2O 
 nKH2PO4=n K2HPO4= nKOH dư = 0,1 mol 
 Vậy nKH2PO4 thu được sau cùng là : 0,2- 0,1 = 0,1 mol 
 nK2HPO4 = 0,1 mol 
 mKH2PO4 = 0,1. 136 = 13,6g 
 mK2HPO 4= 0,1.174 = 17,4 g 
Từ đó học sinh đối chiếu với bài làm của mình lúc đầu khi các em chưa hình thành 
cách giải để rút ra sai sót 
Ví dụ 2 : Đốt cháy hoàn toàn 6,2 gam Phôt pho thu được chất A , cho chất A tác 
dụng với 800 ml dd NaOH 0,6 M thì thu được muối gì ? Tính khối lượng của muối 
đó . 
Giải : np = 
31
2,6 = 0,2 mol 
Có thể xảy ra các phản ứng sau : 
 4P + 5O2 ® 2P2O5 (1) 
 P2O5 + 3H2O ® 2H3PO4 (2) 
 H3PO4 + NaOH ® NaH2PO4+ H2O (3) 
 H3PO4 + 2 NaOH ® Na2HPO4+2 H2O (4) 
 H3PO4 + 3NaOH ® Na3PO4+3 H2O (5) 
 Theo phương trình (1) nP2O5 = 
2
1 nP = 0,1 mol 
 Theo phương trình (2) n H3PO4= 2nP2O5 = 0,1.2 = 0,2 mol 
 n NaOH = 0,8.0,6 = 0,48 mol 
 Tỉ lệ 
43POnH