Sáng kiến kinh nghiệm Phân tích từ ngữ trong thơ

 SỞ GIÁO DỤC & ĐÀO TẠO CÀ MAU 
 Trường THPT Cái Nước 
 ˜ & ™ 
SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM 
PHÂN TÍCH TỪ NGỮ TRONG 
THƠ 
 Giáo viên : Nguyễn Ngọc Thể 
 Cái Nước, ngày 05 tháng 3 năm 2004 
Trong việc giảng dạy ở nhà trường, bên cạnh các phân môn khác, giảng 
văn là một bộ môn đóng vai trò quan trọng trong việc giáo dục cho học sinh 
cách sống, quan điểm, cách nhìn  văn chương còn thể hiện được bộ mặt thứ 
hai của phân môn lịch sử đó là việc thông qua các sự kiện lịch sử, học sinh có 
thể hiểu được tình cảm của người dân, lòng căm thù giặc, quyết tâm chống giặc 
của nhân dân ta trong từng thời kỳ lịch sử. 
Với vai trò như thế, dạy văn đã không dễ, dạy cho hay, khai thác hết tầng 
ý nghĩa lại càng khó. Cho nên chất lượng một giờ dạy văn phụ thuộc nhiều yếu 
tố, trong đó vai trò của người dạy rất quan trọng. Người dạy cần hướng học sinh 
khai thác các tầng ý nghĩa thông qua câu, chữ, hình ảnh, các biện pháp tu từ  
việc dùng từ trong văn chương có sự chọn lọc kỹ càng và có dụng ý của nhà 
văn. Vì thế, khai thác cái hay, cái đẹp của từ ngữ trong việc tạo hình là một điều 
kiện để giúp giờ dạy văn đạt hiệu quả cao hơn. 
Với quan niệm hướng đến việc giảng dạy môn Văn hay hơn, sinh động 
hơn, người viết đề cập đến một vài vấn đề để cùng các thầy, cô dạy văn cùng 
bàn bạc. 
Như trên đã nói Văn chương vẽ nên cuộc sống bằng từ ngữ nên khi khai 
thác cần chú ý đến từ ngữ. Thơ ca sử dụng ngôn ngữ rất cô đọng, hàm súc. Đề 
tài chỉ đề cập đến việc phân tích từ ngữ trong thơ và văn trong nhà trường phổ 
thông. 
Phân tích từ ngữ trong giảng văn thực chất là chỉ cho học sinh thấy nội 
dung mà người viết muốn truyền đạt qua từ ngữ đó khi tham gia xây dựng các 
hình tượng và bộc lộ chủ đề tư tưởng. 
Vì vậy, nếu không hiểu đúng nghĩa của từ, không nắm được chính xác 
nội dung mà người viết muốn gửi gắm qua từ thì mọi giá trị nghệ thuật sẽ không 
toàn vẹn. Bởi thế, giá trị nghệ thuật của mọi từ ngữ trước hết là nó có phản ánh 
được đầy đủ nhất, đúng đắn nhất cái mà người viết định truyền đạt. Hơn nữa nội 
dung biểu đạt của từ là kết quả của hàng loạt các thao tác tư duy hình tượng như 
liên tưởng, so sánh, đối chiếu  giữa các sự vật, hiện tượng trong thực tế khách 
quan, giữa tâm tư, tình cảm của con người với các sự vật xung quanh cuộc sống. 
Đơn cử : trong “Thu điếu” của Nguyễn Khuyến. 
“ Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo” 
 Có điều gần như là nghịch lý : gió khẽ sao lại đưa vèo ? Khi đó người 
dạy cần phân tích giá trị của từ “đưa vèo” : trong không gian tĩnh lặng nhỏ bé 
của ao thu, mặc dù là gió khẽ nhưng chiếc lá vẫn “đưa vèo” bời đó chính là cảm 
giác không gian.Trong một không gian hẹp và tĩnh lặng nhà thơ đã cảm nhận 
được chiếc lá như rơi nhanh hơn nên mới có từ “vèo “ ở cuối câu thơ.Vẽ hình 
chiếc lá rơi xoay tròn rồi lướt nhẹ, nhanh xuống mặt nước đã điểm xuyết thêm 
một hình ảnh đẹp cho cảnh sắc thu. Đồng thời cho ta thấy được việc quan sát 
cảnh sắc mùa thu của Nguyễn Khuyến rất tinh tế và nhạy cảm. 
Bên cạnh sự liên tưởng, các thao tác tư duy, từ còn được sử dụng với 
nhiều phương thức khác nhau : chuyển nghĩa, ẩn dụ, đồng nghĩa, trái nghĩa  
các hình thức sử dụng này là một nguồn bổ sung rất phong phú làm giàu cho khả 
năng diễn đạt của ngôn ngữ. Trong tất cả các hình thức thì chuyển nghĩa là hình 
thức được sử dụng nhiều hơn. Người viết luôn vận dụng để làm cho ngôn ngữ 
của mình trở nên giàu có, tinh tế, hàm súc và nói lên được một cách sinh động 
các đối tượng cần phải miêu tả. Khi phân tích các trường hợp chuyển nghĩa, giáo 
viên cần nêu bật được tính mới mẻ, sáng tạo của mỗi trường hợp cụ thể bằng 
cách so sánh chúng với các trường hợp ở các tác giả khác. 
“ Đứng bên này sông sao nhớ tiếc 
 Sao xót xa như rụng bàn tay” 
 (Bên kia sông Đuống – Hoàng Cầm) 
Tác giả đã dùng từ ngữ diễn tả nỗi đau thể xác để cụ thể hóa nỗiđau tâm 
hồn. Với cụm từ “rụng bàn tay” ta thấy như tác giả hụt hẫng khi nghe tin quê 
mình bị giặc chiếm. Điều đó thể hiện được tấm lòng yêu quê của tác giả như yêu 
chính bản thân mình thế nên khi quê hương bị giặc chiếm, tác giả đã đau đớn 
như mất một phần thân thể. Rõ ràng việc sử dụng từ ngữ diễn tả nỗi đau thể xác 
để diễn tả nỗi đau tâm trạng là một sáng tạo nghệ thuật thật sự mang lại cho 
đoạn thơ hình ảnh độc đáo.Nhà thơ Giang Nam cũng đã từng thể hiện nỗi đau 
tâm hồn trong bài “ Quê hương”: 
 “ Đau xé lòng anh chết nửa con người” 
Cái phần nửa người “ chết” đó chính là một nửa tâm hồn nhà thơ. Thực 
thể con người chứa hai phần : hồn và xác. Khi nghe tin người yêu của mình bị 
giặc giết nhà thơ đau đớn tưởng chừng như chết lịm tâm hồn. Khi giảng, người 
dạy cần cho học sinh thấy được nỗi đau tột cùng của nhà thơ khi nhận được tin “ 
cô gái nhà bên” đã không còn. Mỗi nhà thơ đều có những nỗi đau nhưng giữa họ 
việc thể hiện cũng chẳng bao giờ gống nhau. 
Hoặc trong bài thơ “Đất Nước “Nguyễn Đình Thi đã viết : 
 “Trời thu thay áo mới 
 Trong biếc nói cười thiết tha “ 
 Chỉ với cụm từ “thay áo mới” ta thấy một cách thể hiện rất mới trong 
việc diễn tả mùa thu. Các nhà thơ xưa khi thể hiện mùa thu thì dù ít dù nhiều 
đều thể hiện rất rõ những hình ảnh gắn liền với mùa thu như : lá vàng rơi, hoa 
cúc, tiếng ngỗng Chẳng hạn, nhà thơ Bích Khê đã từng viết “ Ô hay buồn 
vương cây ngô đồng / Vàng rơi, vàng rơi thu mênh mông” ; hoặc Nguyễn 
Khuyến cũng đã thể hiện “ Mấy chùm trước giậu hoa năm ngoái / Một tiếng 
trên không ngỗng nước nào”. Ở đây, Nguyễn Đình Thi không hề nói đến những 
vật như thế nhưng ta vẫn thấy sự chuyển động, phong cảnh thu như hiện ra trước 
mắt. Người dạy phải thể hiện cho học sinh thấy được với cụm từ “thay áo mới” 
mang biện pháp nhân hóa đã thể hiện được vạn vật dường như đang vặn mình 
trong phút giao mùa. Tất cả đều đang “lột xác” để khoác lên mình một bộ “áo 
mới”. 
Việc tìm tòi và thể hiện điều mới mẻ là điều mà Nguyễn Đình Thi 
thường làm. Điều đó cũng thể hiện được sự nhạy cảm trong quan sát, việc dùng 
từ rất đắt và tạo hình rất lạ của nhà thơ. 
Bên cạnh đó, tính nhạc trong thơ ca cũng góp phần quan trọng trong việc 
chuyển tải ngữ nghĩa của ngôn từ thơ.Tính nhạc kết hợp với nhịp điệu cau thơ 
góp phần thể hiện những điều mà nghĩa của từ không thể diễn tả hoặc diễn tả 
chưa hết. 
Tính nhạc trong thơ là kết quả của việc sử dụng tổng hợp các yếu tố 
thanh điệu, vần điệu, độ cao, độ dài, độ mạnh của tiếng ( âm tiết ) để tạo nên sự 
hài hòa về âm thanh. 
Ví dụ: Trong bài thơ “ Thăm mả cũ bên đường “ Tản Đà viết: 
 “ Tài cao phận thấp chí khí uất 
 Giang hồ mê chơi quên quê hương “ 
Hai câu thơ sử dụng dấu thanh khác nhau tạo âm hưởng lạ. Câu thơ trên 
tác giả dùng bốn thanh trắc đi liền nhau làm cho câu thơ mang âm hưởng nặng 
nề ta tưởng như nhân vật đã phải chịu một sự uất hận vì có tài nhưng lại không 
đạt thành nguyện vọng. Câu thơ dưới tác giả sử dụng toàn bộ thanh bằng tạo cho 
câu thơ mang âm hưởng nhẹ nhàng hơn như thể một tâm hồn rất thanh thản. 
Tố Hữu cũng đã từng viết : 
 “ Nỗi niềm chi rứa Huế ơi 
 Mà mưa xối xả trắng trời Thừa Thiên “ 
 Sự kết hợp thanh điệu và láy lại của các từ đã làm cho câu thơ nhẹ hơn, như 
chùng xuống và có âm vang. Ta nghe như nhà thơ có vẻ rất nặng lòng với Huế 
nên dường như đã cảm nhận nỗi niềm của Huế: mưa buồn và Huế cũng đang 
buồn. Nỗi buồn trải dài, trải rộng với những từ :xối xả, trắng trời. Đặc tính vang 
vọng, trầm bổng, mạnh mẽ  của câu thơ Việt nam đều do độ cao, độ dài, độ 
mạnh của tiếng phối hợp với nhau tạo thành. 
Hiện nay môn Văn trong nhà trường đã không gây sự thích thú cho học 
sinh như xưa. Học văn, đọc văn không còn là một sở thích cho học sinh. Chúng 
ta cần đặt ra câu hỏi vì sao ? lý giải cho câu hỏi này ta cần xét trên hai phương 
 diện : thứ nhất, theo đổi mới, xu thế mới, các môn Toán, Lý, Hóa, Ngoại ngữ 
hấp dẫn học sinh hơn vì đa số các học sinh thi Đại học chọn khối A, B nhiều 
hơn là khối C Chạnh nghĩ môn Văn vẫn còn nguyên giá trị giáo dục của nó, 
vẫn còn nguyên đó chức năng giáo dục, hướng học sinh đến cái chân – thiện – 
mỹ vậy mà học sinh lại lơ là. 
Thứ hai, người dạy cũng cần xem lại cách giảng dạy, lối khai thác, phân 
tích của mình có gây nhàm chán cho học sinh không. Nếu một giáo viên hướng 
học sinh tự phân tích, tìm hiểu được một từ hay, một ý đẹp trong tác phẩm thì 
việc học sinh chán học văn sẽ giảm. Nếu giáo viên hướng học sinh đi vào thế 
giới đẹp với những giá trị rất “Người” trong văn, một mai phong trào học văn sẽ 
tốt hơn và môn Văn lại xứng với giá trị của nó. 
Vì những lí trên, giảng văn thật khó để đạt được tiết dạy tốt. Khi giảng 
dạy, theo người viết, rất cần cho học sinh tự phát huy, khám phá bằng cách tìm 
hiểu các hình ảnh qua từ ngữ. Muốn thế giáo viên cần nắm vững các cách sử 
dụng, chọn lọc từ ngữ, hiểu được, nắm được “ý đồ” của tác giả để hướng học 
sinh hướng đến những hứng thú học. 
Dạy văn, khai thác nội dung của một tác phẩm văn chương thật khó và 
nếu làm được điều đó thì giá trị của tác phẩm sẽ được khai thác triệt để, tiết dạy 
sẽ hay hơn. 
 HỆ THỐNG CÂU HỎI CHO MỘT TIẾT GIẢNG THƠ 
(Bài “Tống Biệt Hành“ Thâm Tâm trong chương trình lớp 11) 
Trong chương trình lớp 11 bài thơ Tống Biệt Hành của Thâm Tâm là 
một bài thơ hay và nó hay không chỉ ở cấu tứ của bài thơ mà còn hay ở việc 
dùng từ thể hiện tâm trạng của nhân vật trữ tình .Vì thế ,người dạy cần khai thác 
bằng hết những từ ngữ chuyển tải tâm trạng của nhân vật . 
Ở bài thơ này ta cần xác định : 
Li khách là ai: - Người chiến sĩ 
 - Một trang nam nhi mang chí lớn 
Cuộc chia li với: - Người thân 
 - Với bạn bè 
Ở khổ cuối có đoạn :”Mẹ thà coi như là hạt bụi 
 .. 
 Em thà coi như hơi rượu say” 
 Ai coi ? người đi coi người ở lại như hạt bụi, chiếc lá bay, hơi rượu say 
hay người đi cầu mong người ở lại coi như thế. 
Khi đã xác định được ta mới có thể dễ dàng phân tích tâm trạng của nhân 
vật. 
Câu hỏi 1: Tiếng sóng trong lòng là tiếng lòng người đi hay người ở? 
(Gợi ý:Đó chính là tiếng lòng của người ở lại bởi vì chỉ có người bạn 
của li khách là hiểu tâm trạn