Sáng kiến kinh nghiệm Dạy lí luận Văn học ở Lớp 10 Chương trình Cơ bản

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM 
DẠY LÍ LUẬN VĂN HỌC Ở 
LỚP 10 CHƯƠNG TRÌNH 
CƠ BẢN 
I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI 
 Là một giáo viên, hẳn không ai trong chúng ta không mong muốn một 
ngày nào đó những lớp học sinh thân yêu gặt hái thành công trong học tập, 
đặc biệt là đối với các giáo viên dạy môn Ngữ văn ở trường Phổ thông. Bởi lẽ, 
trong một thời đại mà tất cả các môn khoa học xã hội đều đang mất dần chỗ 
đứng, vì nhiều lí do có cả khách quan và chủ quan, học sinh còn ít em quan 
tâm yêu thích, đó là niềm khích lệ vô cùng lớn lao cho người dạy. 
 Làm thế nào để học sinh đạt kết qủa cao nhất trong môn Ngữ văn? Một 
câu hỏi lớn vốn là sự trở trăn của những nhà giáo dục có tâm huyết. 
 Có một thực tế là học sinh khi viết văn nghị luận đi tìm vẻ đẹp văn 
chương của các tác phẩm cụ thể thường có thói quen gần như cố hữu là phân 
tích rất sâu những vấn đề thuộc về nội dung tư tưởng mà quên đi những giá trị 
nghệ thuật. Dường như, tận sâu thẳm tiềm thức của các em, vẫn tuyệt đối hóa 
nội dung. 
 Mặt khác, qua việc điều tra một số học sinh lớp 11 về thực trạng học Lí 
luận văn học ở lớp 10, chúng tôi nhận thấy phần lớn các em đã quên, thậm chí 
có em không còn chút ấn tượng nào về những gì đã được học, dù rằng thời 
gian học những bài này đều ở cuối năm học lớp 10. Khi có kết quả này, chúng 
tôi không khỏi có những băn khoăn. Thực tế cho thấy trong các kì thi chọn 
học sinh giỏi các cấp, những bài điểm tốt thường là những bài mang tính lí 
luận cao. Bài viết đã phát hiện được vấn đề, cảm nhận sâu sắc, diễn đạt trôi 
chảy, giàu cảm xúc. Thành quả ấy, phần lớn do các em được thâu nhận và biết 
vận dụng kiến thức lí luận vào quá trình làm bài. Sự thăng hoa trong cảm xúc, 
sự trưởng thành trong suy nghĩ, sự đủ đầy trong kiến thức là các tố chất quyết 
định sự thành công trong bài viết của các em. 
 Bất cứ giáo viên nào cũng biết các điều kiện cần và đủ ấy. Thế nhưng 
không phải ai ai cũng có định hướng đúng để giảng dạy hiệu quả. Nhất là đối 
với các bài Lí luận văn học của chương trình lớp 10 - những bài học cung cấp 
nhiều kiến thức quan trọng trong việc tiếp cận tác phẩm từ các phương diện 
cấu thành của nó. 
 Qua thực tiễn giảng dạy, chúng tôi nhận thấy kiến thức bài Lí luận văn 
học ở các khối lớp nói chung và lớp đầu cấp là vô cùng cần thiết cho môn 
học, thậm chí được ví như những chiếc chìa khóa giúp học sinh mở được kho 
tàng văn học vốn vô cùng đa dạng, phong phú thông qua việc mã hóa tác 
phẩm văn học. 
 Một câu hỏi được đặt ra: Phải chăng những cuộc thi có quy mô lớn như 
thi chọn học sinh giỏi quốc gia luôn là và chỉ là sân chơi trí tuệ của học sinh 
trường chuyên, lớp năng khiếu, nơi các em được thầy cô đầu tư thỏa đáng, 
tích cực? 
 Đứng trước câu hỏi mà câu trả lời đã quá rõ ràng, chúng tôi đã trăn trở, 
suy nghĩ rất nhiều về một hướng đi có hiệu quả hơn trong dạy học Lí luận văn 
học ở cấp học Phổ thông nói chung và các bài Lí luận văn học ở lớp 10 nói 
riêng để cả giáo viên và học sinh không phải e ngại nhiều khi gặp những vấn 
đề lí luận trong chương trình học. Đây chỉ là những ý kiến ban đầu của một 
giáo viên còn non trẻ trong nghề, chắc chắn không tránh khỏi những thiếu sót. 
Chúng tôi rất mong nhận được sự đóng góp nhiệt tình của quý thầy cô đồng 
nghiệp để việc giảng dạy phần Lí luận văn học nói riêng và phân môn Văn 
học nói chung đạt hiệu quả cao hơn. 
II. NỘI DUNG ĐỀ TÀI 
PHẦN 1 
CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 
1. Cơ sở lí luận 
1.1. Lí luận văn học ở trường Đại học 
 - Lí luận văn học là một bộ môn chính trong khoa nghiên cứu văn học. 
Lấy đối tượng chủ yếu là phương diện cấu trúc của văn học, Lí luận văn học 
có nhiệm vụ rất quan trọng. Một mặt, Lí luận văn học xem xét văn học trong 
sự tác động qua lại giữa chủ thể và khách thể trong thực tiễn của con người. Ở 
đây sẽ bắt gặp một số khái niệm như nguồn gốc, đối tượng, tính hiện thực, 
tính chân thực của tác phẩm, tính hình tượng và các chức năng của văn 
họcMặt khác Lí luận văn học cũng xem xét tác phẩm trong cấu trúc nội tại 
của nó, đó cũng là mối quan hệ biện chứng giữa nội dung và hình thức. Xét từ 
khía cạnh sinh thành, Lí luận văn học cũng nghiên cứu tiến trình của văn học. 
Tuy nhiên, trong trường hợp này, Lí luận văn học không đi sâu mô tả và giải 
thích quá trình phát triển lịch sử của các giai đoạn, các trào lưu như văn học 
sử, mà chủ yếu xem xét các phương pháp sáng tác chính yếu, những nguyên 
tắc tư tưởng – nghệ thuật Ngoài ra, Lí luận văn học còn có tính chất là 
phương pháp luận nghiên cứu văn học. 
 - Việc giảng dạy và học tập Lí luận văn học ở trường Đại học là vô 
cùng cần thiết. Nó cung cấp cho người học những vấn đề khái quát về bản 
chất, chức năng cùng quy luật phát triển của văn học nói chung, tác phẩm 
cũng như một số phương pháp sáng tác chính yếu. Trên cơ sở đó, người học 
có thể bước đầu vận dụng được phương pháp nghiên cứu những hiện tượng 
văn học, nhất là việc phân tích một tác phẩm cụ thể. 
1.2. Lí luận văn học ở trường THPT 
 - Lí luận văn học là một bộ phận của phân môn Văn học, nhưng lại có 
tầm quan trọng rất lớn đối với cả bộ môn và có quan hệ mật thiết với phân 
môn Văn học. Những kiến thức Lí luận văn học sẽ giúp giáo viên trang bị cho 
học sinh những công cụ và phương tiện cơ bản để từng bước hình thành năng 
lực văn. 
 - Qua Lí luận văn học, học sinh có thể cảm thụ thẩm mỹ một cách có ý 
thức từ các phương diện của tác phẩm văn học như: ngôn từ, hình ảnh, nhịp 
điệu Đó cũng là con đường khắc phục có hiệu quả hội chứng “xã hội học 
dung tục” trong dạy học văn. Lí luận văn học cũng giúp học sinh nâng cao 
năng lực tư duy. Đó là khả năng phát hiện vấn đề, đặt vấn đề trước một đối 
tượng, một hiện tượng nào đó của đời sống hiện thực hay đời sống văn học, 
khoa học. Ngoài ra, Lí luận văn học còn giúp học sinh bồi dưỡng năng lực 
diễn đạt. 
2. Cơ sở thực tiễn 
2.1 Về chương trình Lí luận văn học ở cấp THPT 
 Theo phân phối chương trình môn Ngữ văn THPT của Bộ Giáo dục và 
Đào tạo, thực hiện chuẩn hóa từ năm học 2005 – 2006, phần Lí luận văn học 
của toàn cấp gồm 10 tiết, trong đó có 5 bài tất cả, được phân bổ đều từ lớp 10 
– 12. Ở lớp 10 có 2 bài được dạy trong 2 tiết là: Văn bản văn học, Nội dung 
và hình thức của văn bản văn học. Ở lớp 11 có 1 bài được dạy trong 4 tiết là: 
Một số thể loại văn học (Thơ, truyện, kịch, văn nghị luận). Ở lớp 12 có 2 bài 
được dạy trong 4 tiết là: Quá trình văn học và phong cách văn học, Giá trị văn 
học và tiếp nhận văn học. 
 Như vậy, xét một cách khách quan, dù rằng kiến thức LLVH được đánh 
giá là vô cùng quan trọng và cần thiết cho bộ môn, là “đèn chiếu sáng” cho 
học sinh, nhưng lại có vị trí vô cùng khiêm tốn trong chương trình học của cả 
cấp. Điều này đã ảnh hưởng ít nhiều đến chất lượng dạy và học môn Ngữ văn. 
2.2 Thực trạng giảng dạy Lí luận văn học của giáo viên 
 Nhằm tìm hiểu thực trạng dạy học Lí luận văn học trong nhà trường 
THPT hiện nay, làm cơ sở thực tiễn cho chuyên đề, chúng tôi đã tiến hành 
khảo sát bằng hình thức phỏng vấn một số giáo viên Ngữ Văn ở nhiều trường 
THPT. Bước đầu đã thu nhận được một số vấn đề sau: 
 Thứ nhất, bên cạnh nhiều thầy cô ý thức được tầm quan trọng của phần 
Lí luận văn học của chương trình nên đã có cách giảng dạy hợp lí, hiệu quả, 
thì một số giáo viên chưa thực sự chú trọng vào phần Lí luận văn học, vì một 
số lí do như sau: 
- Phân phối chương trình của Bộ giáo dục và Đào tạo dành cho bài học Lí 
luận văn học quá ít, mặt khác còn bố trí bài học hoặc ở cuối học kì hoặc ở 
cuối năm học. Thông thường khi học đến những bài học đó, học sinh đã hoàn 
tất kì thi học kì. Vấn đề này tạo ra một chuỗi hệ quả là không thi thì không 
cần phải dạy kĩ, không cần phải học kĩ. 
 - Ở các trường THPT không phải là trường chuyên, trường trọng điểm chất 
lượng cao, xa trung tâm Tỉnh, hay các trường không có lớp ban C, mục đích 
đầu tiên và cũng quan trọng nhất là làm sao học sinh thi đậu Tú tài, cao hơn 
một chút là Đại học. Xuất phát từ mục đích đó giáo viên cân nhắc nên dạy vấn 
đề nào sâu và vấn đề gì nên lướt. Bao giờ giáo viên cũng lựa chọn những nội 
dung khó có thể đưa vào thi cử đại trà hay ít xuất hiện trong chương trình của 
Bộ giáo dục và Đào tạo để dạy lướt. Do luôn được sắp xếp chương trình ở 
cuối học kì, cuối năm học nên số phận của các bài học về Lí luận văn học rất 
dễ nằm trong ý định đó của giáo viên. 
 - Còn quan niệm giờ dạy Văn học chủ yếu dạy Đọc - hiểu văn bản. Lí 
thuyết văn học thuộc về lí luận cao siêu là địa phận của giáo dục Đại học. Vì 
vậy, giáo viên thường chăm chút rất nhiều vào các bài học Đọc - hiểu văn 
bản. Điều này góp phần lớn trong việc nâng cao chất lượng giảng dạy. Tuy 
nhiên sẽ toàn diện hơn nếu giáo viên một mặt bồi dưỡng xúc cảm thẩm mỹ 
cho học sinh, mặt khác nâng cao nhận thức, phát huy năng lực độc lập suy 
nghĩ ở học sinh bằng những thao tác tư duy khái quát, trừu tượng. Hoặc nếu 
không muốn nói học sinh khi viết bài sẽ thiên về chủ nghĩa duy cảm. 
 Thứ hai, giáo viên vẫn chưa đầu tư thỏa đáng trong tất cả các khâu của 
một giờ dạy Lí luận văn học: từ chuẩn bị, soạn giảng đến lên lớp, kiểm tra 
đánh giá. Tất cả đều diễn ra tuy đúng trình tự nhưng khiên cưỡng, hời hợt. 
Một điều quan trọng nữa là giáo viên cũng chưa mạnh dạn đổi mới phương 
pháp giảng dạy, chẳng hạn ứng dụng công nghệ thông tin vào giờ dạy Lí luận 
văn học. Vì mọi người cho rằng rất khó để ứng dụng vào bài học. Nếu có, chỉ 
là cách để thay thế thao tác ghi bảng. Như vậy, vận dụng không khéo sẽ lợi 
bất cập hại. 
2.3. Thực trạng học Lí luận văn học của học sinh 
 Chúng tôi đã tiến hành khảo sát bằng cách phát phiếu điều tra trắc 
nghiệm cho 100 học sinh 2 lớp 11A1 và 11A2 trường THPT Chuyên Lương 
Thế Vinh. Đây là 2 lớp mặt bằng, học môn Ngữ Văn theo chương trình cơ 
bản. 
2.3.1. Khảo sát chất lượng học tập bài Lí luận văn học của học sinh 
 Sử dụng các câu hỏi: “Em hiểu Lí luận văn học là gì?”, “Em đã học 
những bài Lí luận văn học nào ở lớp 10?” và “Theo em, thế nào là văn bản 
văn học?”, chúng